دیوان عالی کشور

آشنایی با دیوان عالی کشور

عالی ترین مرجع قضایی در ایران با عنوان دیوان عالی‌ کشور شناخته می شود. ریاست این نهاد بر عهده شخصی مجتهد و عادل است که به مدت پنج سال از جانب رئیس قوه قضائیه منصوب می گردد. این شخص وظیفه دارد تا بر اجرا شدن درست و اصولی کلیه قوانین در محاکم دادگستری سراسر کشور نظارت داشته باشد.

به طور کلی می توان گفت، که دیوان عالی کشور به کلیه آرای صادر شده به وسیله این محاکم نظارت کامل داشته و در صورتی که مشکلی در روند اجرایی صورت پذیرد این مساله را به مرجع قضایی مورد نظر اطلاع رسانی خواهد کرد.

در نظر داشته باشید، دیوان عالی کشور به طور معمول در استان تهران تشکیل می شود اما در بعضی موارد و با تشخیص قوه قضائیه در شهرستان‌‌‌ها نیز می تواند ایجاد شود.

در این مقاله سعی شده است تا با معرفی سرفصل های زیر، به ساختار دیوان عالی کشور و معرفی وظایف این سازمان به عنوان عالی ترین و باسابقه ترین نهاد تشکیل شده در ایران بپردازیم.

دیوان عالی کشور چه ساختاری دارد؟

به طور کلی ساختار دیوان عالی کشور از بخش هایی همچون شعبه، دادسرا و هیئت های عمومی دیوان عالی کشور تشکیل شده است. در ادامه این محتوا هر یک از این بخش ها به تفصیل توضیح داده شده اند.

شعب دیوان عالی کشور

شعب دیوان عالی کشور، که خود شامل بخش های حقوقی و کیفری و شعب تشخیص می شود دارای وظایف مشخص و جداگانه‌ای می باشند. دو شعبه حقوقی و کیفری به منظور رسیدگی به فرجام خواهی تشکیل شده اند. همچنین در این دو شعبه دو قاضی، از قضات عالی کشور که یکی از این افراد رئیس و دیگری قاضی مستشار است حضور دارند. قضات حاضر در شعب تشخیص نیز، پنج نفر می باشند.

 اساسا شعبه حقوقی وظیفه فرجام خواهی آرای حقوقی را بر عهده دارد. در شعبه کیفری نیز علاوه بر وظیفه اصلی یعنی فرجام خواهی در صورتی که نسبت به رای کیفری اصراری بدون تجدید نظر درخواست فرجام خواهی صورت گیرد، هیات موجود این درخواست را مورد بررسی قرار خواهد داد. سایر وظایف و ویژگی های هر یک از شعب در لیست زیر آورده شده است:

• شعب حقوقی: شعب حقوقی دیوان عالی کشور، وظیفه رسیدگی به امور حقوقی فرجام خواهی را بر عهده دارد.
• شعب کیفری: در بعضی موارد مرتبط با امور کیفری، حق فرجام خواهی نسبت به آرای کیفری وجود دارد. شعب کیفری دیوان عالی کشور، نسبت به آرای فرجام خواسته شده در مورد امور کیفری نیز دارای مسئولیت می باشند.
• شعب تشخیص: پس از اعاده دادرسی، با در نظر داشتن این موضوع توسط رئیس قوه قضائیه که رای صادر شده بر خلاف شرع بین است، این شخص، به بررسی خلاف شرع بین بودن رای صادره، می پردازد.
  چنانچه رای مورد اعاده خلاف شرع بین تشخیص داده شود، شعب تشخیص، مسئولیت نقض رای و بررسی ماهوی موضوع را بر عهده خواهند داشت.

دادسرای دیوان عالی کشور

همان طور که در بالا اشاره شد بخش مهم دیگر تشکیل دهنده ساختار دیوان عالی کشور، به دادسرا مربوط می شود. این بخش نیز خود شامل تعدادی معاون، دادیار وکارمندان قضایی می شود.

در بخش اداری این سازمان نیز، یک مدیر دفتر کل و تعدادی کارمند اداری فعالیت می کنند. اساسی ترین مسئولیت دادسرای کل، نظارت بر امور کلیه دادسراهای کشور است.

ریاست دادسرای دیوان عالی کشور نیز بر عهده دادستان کل کشور می باشد. این شخص در جهت بهبود عملکرد و انجام سریع وظایف دیوان عالی به آن کمک خواهد کرد.

هیئت های عمومی دیوان عالی کشور

هیئت های عمومی دیوان عالی کشور نیز، خود از هیئت عمومی وحدت رویه قضایی و هیئت عمومی شعب حقوقی و کیفری تشکیل شده اند.
وظیفه اصلی هیئت عمومی وحدت رویه قضایی در ساختار دیوان عالی کشور، رسیدگی و کنترل آرای متناقض صادر شده به وسیله قضات، در موارد و موضوعات مشابه است.

دیوان عالی کشور چه وظایفی دارد؟

با در نظر داشتن اصل 161 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حوزه اختیارات و مسئولیت های دیوان عالی کشور به شرح زیر می باشد:

دیوان عالی کشور با هدف نظارت بر اجرای درست قوانین در محاکم و تشکیل وحدت رویه قضایی و انجام مسئولیت‌ هایی که طبق قانون به آن واگذار می‌ شود تشکیل شده است.

بنابراین توضیح اختیارات و وظایف دیوان عالی کشور مطابق با قوانین، به اختصار در لیست زیر آورده شده است:

• نظارت بر اجرای صحیح قوانین در محاکم
• ایجاد وحدت رویه قضایی
• برطرف کردن اختلافات در صلاحیت و تعیین مرجع صالح
• توافق با اعاده دادرسی از احکام کیفری
• بررسی تخلفات رئیس جمهور نسبت به وظایف قانونی

نظارت بر اجرای درست قوانین در محاکم

در صورتی که اعتراضی به رای دادگاه ها، وارد باشد فرجام خواهی انجام می گیرد. بنابراین، رایی که مورد فرجام خواهی قرار گرفته است، جهت بررسی مجدد به دیوان عالی کشور ارسال می گردد.

براساس ‌ماده 366 قانون آیین دادرسی مدنی، رسیدگی فرجامی، به معنای تشخیص انطباق یا عدم انطباق رای مورد درخواست فرجامی، بر اساس موازین شرعی و مقررات قانونی است.

به همین دلیل، چنانچه دیوان حکم صادر شده را مطابق مقررات قانونی و موازین شرعی مطابق بداند، آن را تایید می کند و در صورت عدم مطابقت، آن را نقض خواهد کرد.

در مرحله بعدی چنانچه پرونده به دیوان عالی کشور فرستاده شد و رای از آرای قابل فرجام خواهی، تشخیص داده شد، پرونده جهت رسیدگی برای رئیس دیوان یا یکی از معاونین او ارسال می شود. بنابراین شعبه رسیدگی کننده مطابق با نظر اکثریت اعضا پیرامون تایید یا نقض رای، تصمیم خود را اعلام می کند.
در این مرحله نیز اگر رای، با شرع و قانون، مطابق باشد، ابرام شده و در غیر این صورت رد خواهد شد.

برطرف کردن اختلاف در صلاحیت و تعیین مرجع صالح

در مواردی ممکن است، دادگاهی خود را صالح به رسیدگی پرونده ای نداند و قرار عدم صلاحیت، صادر نماید. در این موقعیت پرونده توسط این دادگاه به دادگاهی که صالح می داند، ارسال می شود. اما  این امکان نیز وجود دارد، که دادگاه دیگر هم خود را نسبت به رسیدگی به پرونده صالح نداند. رویدادی که به شرح آن پرداخته شد، اختلاف در صلاحیت نامیده می شود که حل آن، با دادگاه عالی است.

در مورد دادگاه بدوی، دادگاه تجدید نظر، عالی به شمار می آید. همچنین نسبت به دادگاه تجدید نظر، دیوان عالی کشور، مرجع عالی، شناخته می شود.
با استناد به این تعریف، وظیفه حل اختلاف در صلاحیت دادگاه تجدید نظر استان، بر عهده دیوان عالی کشور می باشد.
مورد بعدی، مربوط به شرایطی است که بین دادگاه های عمومی، انقلاب و نظامی پیرامون صلاحیت، اختلاف نظر به وجود می آید و یا اینکه یکی از این دادگاه ها با مرجع غیر قضایی، نسبت به پرونده ای دچار اختلاف نظر در صلاحیت می شوند. در این شرایط نیز نظر دیوان عالی کشور، لازم الاتباع محسوب می شود.

ایجاد وحدت رویه قضایی

یکی دیگر اختیارات دیوان عالی کشور، به ایجاد رویه قضایی مربوط می شود. بنابراین در مواردی که در موضوع عنوان شده، حکم قانونی وجود نداشته باشد، هیات عمومی دیوان عالی کشور، می بایست مطابق با آرای مشابهی که در مورد این موضوع از شعب دادگاه های مختلف، صادر شده است، نسبت به صدور رای وحدت رویه اقدام نماید.

توافق با اعاده دادرسی کیفری

اعاده دادرسی کیفری نیز، روش دیگری از اشکال اعتراض به احکام دادگاه، است. معنای لغوی اعاده به برگرداندن و از سر گرفتن اشاره دارد و در اصطلاح حقوقی نیز به معنای محاکمه و رسیدگی به موضوعی است که نسبت آن حکم قطعی، صادر شده است.

این روش یکی از مهم ترین روش های رسیدگی به شکایات از احکام دادگاه، به شمار می آید.

در نظر داشته باشید اعاده دادرسی کیفری، زمانی امکان پذیر خواهد بود که دیوان عالی کشور، جهات اعاده دادرسی را احراز کند. در غیر این صورت، قرار رد اعاده انجام می گیرد.

پیگیری تخلفات رئیس جمهور نسبت به مسئولیت های قانونی

این مسئولیت دیوان عالی کشور، که با عنوان رسیدگی به تخلف رئیس جمهور از وظایف قانونی شناخته می شود مطابق با بند 10 اصل 110 قانون اساسی نسبت به وظایف رهبری در زیر تعریف شده است.

“عزل شخص رئیس‌ جمهور، با توجه به مصالح کشور، بعد از صدور حکم دیوان عالی کشور نسبت به تخلف این شخص از وظایف قانونی، یا حکم مجلس شورای اسلامی نسبت به عدم کفایت وی.”

با استناد به این تعریف، رسیدگی به اتهامات مربوط به تخلف از مسئولیت ها و حوزه اختیارات رئیس جمهور نیز به صلاحیت دیوان عالی کشور مرتبط می شود.

نتیجه گیری

همان طور که در مقاله پیش رو به تفصیل توضیح داده شد، دیوان عالی کشور در کنار مراجع عمومی، مراجع استثنایی و دادسرا یکی از مراجع قضایی کشور به حساب می آید. این نهاد علاوه بر وظیفه نظارت بر فعالیت دادگاه‌ها وظیفه کنترل دقیق عملکرد و شیوه کار محاکم را نیز به عهده دارد.

ریاست دیوان عالی کشور، به وسیله رئیس قوه قضاییه، مشخص می شود و مدت حضور این شخص در این جایگاه به مدت 5 سال تعیین شده است.

کارشناسان گروه وکلای عدل ایرانیان آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی سوالات شما عزیزان را درباره حوزه وظایف دیوان عالی کشور پاسخ دهند.