راهنمای جامع: عده چیست؟ انواع عده | عده طلاق، عده وفات و مدت زمان عده

زمانی که عقد نکاح به سببی از اسباب منحل یا منقضی می گردد، مرد می تواند بلافاصله ازدواج کند. البته اگر مرد همسر خود را به طلاق رجعی مطلقه کند، تا انقضای عده، محدودیت‌هایی جزئی برای ازدواج مجدد مرد وجود دارد مثل اینکه مرد تا زمان انقضای عده نمی تواند با خواهر آن زن ازدواج نماید.

محتوا نمایش

این محدودیت ها ناشی از ماهیت طلاق رجعی است که هنوز زن و مرد به طور کامل از یکدیگر منفک نشده اند و به این جهت اگر یکی در زمان عده فوت کند، دیگری از وی ارث می برد.

اما زن معمولاً نمی‌تواند بعد از انحلال نکاح با فرد دیگری ازدواج کند و باید مدتی سپری شود تا اجازه ازدواج جدید را پیدا کند. این مدت که زن نمی تواند بعد از انحلال نکاح مجدداً ازدواج کند عده نامیده می‌شود.

ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی مقرر می دارد: «عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمی تواند شوهر دیگری اختیار کند». مطابق این ماده، عده مخصوص زنان است و مرد به هیچ عنوان عهده ندارد و محدودیت‌هایی که در بالا بیان شد، عده محسوب نمی‌شود.

این تعریف از دو جهت دارای مسامحه است.

اول، وقتی مدت نکاح موقت به پایان برسد، زن باید عده نگه دارد که به آن انقضای عقد موقت گفته می‌شود. از آنجا که انقضای عقد غیر از انحلال عقداست، ماده ۱۱۲۰ قانون مدنی از انقضای مدت سخن نگفته است: «عقد نکاح به فسخ یا به طلاق یا به بذل مدت در عقد انقطاع منحل می‌شود».

بنابراین بهتر بود می گفت عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زنی که عقد نکاح او منحل یا منقضی شده است نمی تواند شوهر دیگر اختیار کند.

دومین تعریف شامل عده شبهه موضوع ماده ۱۱۵۷ قانون مدنی نمی‌شود. مطابق این ماده، زنی که به شبهه با مردی زناشویی کرده است باید عده نگه دارد در صورتی که عقد وی منحل نشده است.

عده ها را از جهت احکام می توان به چهار گروه تقسیم کرد:

عده وفات
عده طلاق، فسخ و انفساخ نکاح دائم
عده بذل مدت، انقضای مدت، فسخ و انفساخ عقد موقت
عده شبهه

این ۴ گروه در اینجا به اختصار بررسی می‌شوند.

عده وفات

هر زنی که شوهر وی فوت کند، باید عده وفات نگه دارد. زنی که باید عده وفات نگه دارد اعم از دائمی و موقت است و هیچ فرقی از این حیث بین زن و مرد مدخول بها، یائسه یا غیر آن ها وجود ندارد.

همچنین زنی که به طلاق رجعی مطلقه شده است و در عده، شوهر وی فوت می‌کند باید از زمان فوت برای شوهر عده طلاق نگه دارد‌. به عبارت دیگر با فوت شوهر، عده طلاق رجعی قطع و عده وفات شروع می گردد. البته زنی که در عده بائن است و شوهر وی فوت می کند لازم نیست که عده وفات نگه دارد.

موت شوهر ممکن است واقعی یا فرضی باشد. بنابراین اگر موت فرضی کسی توسط دادگاه صادر شود، همسر وی باید از زمان صدور موت فرضی عده وفات نگه دارد. مدت زمان عده وفات حداقل چهارماه و ده روز است، مگر اینکه زن حامله باشد و مدت حمل وی بیش از ۴ ماه و ۱۰ روز به طول انجامد.

ماده ۱۱۵۴ قانون مدنی در این رابطه چنین مقرر می کند: «عده وفات چه در دائم و چه در منقطع در هر حال چهارماه و ده روز است مگر اینکه زن حامل باشد که در این صورت عده وفات تا موقع وضع حمل است، مشروط بر اینکه فاصله بین فوت شوهر و وضع حمل از چهارماه و ده روز بیشتر باشد والا مدت عده همان چهارماه و ده روز خواهد بود».

به این جهت گفته می‌شود که عده وفات طولانی‌ترین دو اجل است. اجل اول چهارماه و ده روز و اجل دوم مدت حمل است که عده وفات طولانی‌ترین این دو مدت است.

انتهای مدت عده وفات روشن است ولی شروع آن محل بحث و گفت‌وگو است. اگر زن بلافاصله از فوت شوهر اطلاع حاصل کند،شروع عده وفات از زمان مرگ شوهر محاسبه می‌شود. اما اگر زن با تاخیر از مرگ شوهر مطلع شود، آیا عده از زمان مرگ شوهر یا از زمان اطلاع زن شروع می‌شود؟ به نظر می‌رسد که ملاک فوت شوهر است و از آن زمان عده وفات محاسبه می‌شود. این مطلب از ماده ۱۱۵۴ قانون مدنی نیز قابل استنباط است که مقرر می‌دارد «مشروط بر اینکه فاصله بین فوت شوهر و وضع حمل از چهارماه و ده روز بیشتر باشد». در اینجا قانونگذار فاصله را از فوت شوهر محاسبه کرده است نه زمانی که زوجه از آن مطلع می شود.

عده طلاق،فسخ و انفساخ عقد دائم

از آنجا که احکام عده طلاق و فسخ و انفساخ عقد دائم یکسان است، این سه در اینجا تحت عنوان واحد«عده طلاق» بررسی میشود. دو دسته از زنان عده طلاق ندارند: زنان غیر مدخول بها؛ و زنان یائسه.

ماده ۱۱۵۵ قانون مدنی مقرر می دارد: «زنی که بین او و شوهر خود نزدیکی واقع نشده و همچنین زن یائسه نه عده طلاق دارد و نه عده فسخ نکاح ولی عده وفات در هر مورد باید رعایت شود».

مطابق این ماده زنانی که در طول ازدواج با شوهر خود زناشویی نداشته اند، عده طلاق، فسخ یا انفساخ ندارند. اما اگر زنی در طول ازدواج ولو یک بار با شوهر خود نزدیکی داشته باشد، باید عده نگه دارد حتی اگر مدت‌ها از آن گذشته باشد.

دسته دوم از زنانی که عده طلاق ندارند، زنان یائسه هستند. یائسه به زنی اطلاق می‌شود که به دلیل کبر سن عادت ماهیانه نمی‌بیند و از سن بارداری خارج می‌شود. زنان معمولاً در دهه پنجاه دچار یائسگی می شوند و زمان دقیق یائسگی به عوامل ارثی، محیطی و تغذیه‌ای برمی‌گردد. اگر زنی در سنی باشد که به طور متعارف باید عادت ماهیانه داشته باشد (مثلاً یک زن ۴۰ ساله) ولی به دلیل بیماری و غیر آن عادت ماهیانه نمی بیند یا عادت ماهیانه مرتب ندارد یائسه تلقی نمی شود.

عده طلاق، فسخ و انفساخ عقد دائم برای زنان حامله تا وضع حمل است؛ اعم از اینکه مدت باقی مانده تا وضع حمل یک روز یا نه ماه به طول انجامد. وضع حمل در اینجا اعم از زایمان طبیعی، وضع حمل از طریق عمل جراحی (سزارین) یا سقط جنین است و فرقی ندارد که این وضع حمل در ۹ ماهگی یا قبل از آن واقع شود. در کلیه این موارد با وضع حمل عده تمام می‌شود ولو اینکه مدت آن خیلی کوتاه باشد.

در خصوص زنان غیر حامل، عده طلاق، فسخ یا انفساخ عقد دائم سه طهر است. یعنی زن باید از لحظه طلاق، فسخ یا انفساخ سه دوره پاکی را طی کند تا عده وی به پایان برسد.طلاق معمولاً زمانی واقع می‌شود که زن در عادت ماهیانه نیست یعنی در طهر است و در آن طهر با شوهر خود نزدیکی نکرده است.

بنابراین اولین طهر همان خواهد بود. سپس وارد عادت ماهیانه میشود و پس از آن طهر دوم را شروع می‌کند. عادت ماهیانه بعدی را که طی کرد، وارد طهر سوم می شود.

به محض ورود به حیض سوم، زن از عده خارج می‌شود. اما فسخ و انفساخ می‌تواند در طهر مواقعه یا عادت ماهیانه واقع شود. در این صورت زن باید سه طهر کامل که در آنها هیچ نزدیکی با شوهر نداشته سپری کند تا عده وی تمام شود.

زنانی که در سنی هستند که به طور متعارف عادت ماهیانه دارند ولی به دلیل بیماری یا غیر آن زن عادت ماهیانه نمی‌بینند یا عادت ماهیانه مرتب ندارند، در این صورت زن باید سه ماه عده نگهدارد.

ماده ۱۱۵۱ قانون مدنی مقرر می دارد: «عده طلاق و عده فسخ نکاح سه طهر است مگر اینکه زن با اقتضای سن عادت زنانگی نبیند که در این صورت عده او سه ماه است».

این ماده به قرینه ماده ۱۱۵۲ ناظر به فسخ نکاح دائم است و شامل فسخ نکاح موقت نمی‌شود. همچنین منظور از «با اقتضای سن عادت زنانگی نبیند» یائسگی نیست که زن به دلیل کبر سن عادت زنانگی نمی‌بیند بلکه زنی است که به رغم اقتضای سن که باید عادت ماهیانه ببیند (مثلاً ۴۰ سال است) به علتی عادت ماهیانه نمی بیند یا عادت مرتب ندارد.

به عنوان یک استثنا مدت عده زنانی که وفق ماده ۱۰۲۹ قانون مدنی و به استناد مفقودالاثر شدن شوهر از دادگاه طلاق میگیرند، چهارماه و ده روز است.

ماده ۱۱۵۶ قانون مدنی در این خصوص مقرر می‌دارد: «زنی که شوهر او غایب مفقودالاثر بوده و حاکم او را طلاق داده باشد باید از تاریخ طلاق عده وفات نگاه دارد». عده وفات حداقل چهار ماه و ۱۰ روز است مگر اینکه زن حامله باشد و مدت حمل آن بیش از ۴ ماه و ۱۰ روز به طول انجامد که در این صورت عده وفات تا زمان وضع حمل خواهد بود اما چون شوهر این زن حداقل به مدت ۴ سال مفقود بوده است، موضوع حامله بودن منتفی است و بنابراین زن باید به مدت چهار ماه و ده روز عده نگه دارد.

مطالعه پیشنهادی : در چه شرایطی مهریه به زن تعلق نمی گیرد ؟

عده انقضا و بذل مدت،فسخ و انفساخ عقد موقت

عقد موقت ممکن است به انقضای مدت به پایان برسد، یا مرد قبل از انقضای مدت، زمان باقیمانده از عقد را به زن ببخشد (بذل مدت) یا فسخ و یا منفسخ شود. از آنجا که احکام عده در کلیه موارد یکسان است، همه یکجا مورد بررسی قرار می گیرد.

دو دسته از زنان عده انقضای مدت، بذل مدت یا فسخ نکاح موقت ندارند: زنان غیر مدخول بها و زنان یائسه. زنانی که در طول ازدواج موقت با شوهر خود زناشویی نداشته اند،عده ندارند.

اما اگر زنی در طول ازدواج موقت ولو یک بار با شوهر خود‌ نزدیکی داشته باشد، باید عده نگه دارد حتی اگر مدت ها از آن گذشته باشد. دسته دوم از زنانی که عده انقضای مدت، بذل مدت یا فسخ نکاح موقت ندارند، زنان یائسه اند که از سن بارداری خارج شده‌اند.

عده انقضای مدت، بذل مدت، فسخ یا انفساخ عقد موقت دو طهر است یعنی زن باید از لحظه جدایی دو دوره پاکی را طی کند تا عده وی به پایان برسد.

چنانچه عقد موقت در طهر مواقع خاتمه یابد، زن باید دو طهر کامل دیگر عده نگه دارد. اما اگر در طهر غیرمواقعه عقد موقت خاتمه یابد، هنگامی که یک طهر کامل دیگر را که طی کند، عده وی به اتمام می‌رسد.

زنانی که مقتضای سن آنها این است که عادت ماهانه داشته باشند ولی به دلیل بیماری یا غیر آن عادت ماهانه نمی بینند یا عادت ماهانه مرتب ندارند، باید ۴۵ روز عده نگه دارند.

ماده ۱۱۵۲ قانون مدنی مقرر می دارد: «عده طلاق و فسخ نکاح و بذل مدت و انقضای آن، در مورد نکاح منقطع درغیر حامل دو طهر است مگر اینکه زن با اقتضای سن عادت زنانگی نبیند که در این صورت ۴۵ روز است».

به کار بردن کلمه «طلاق» در این ماده ناشی از سهو قلم قانونگذار است؛ چون طبق ماده ۱۱۳۹ قانون مدنی، «طلاق مخصوص عقد دائم است و زن منقطعه به انقضای مدت یا بذل آن از طرف شوهر از زوجیت خارج می‌شود».

عده شبهه

هرگاه زنی به شبهه با مردی نزدیکی کند، زن باید عده نگه دارد. این عده ربطی به خاتمه عقد ازدواج ندارد و بنابراین مشمول تعریف مندرج در ماده ۱۱۵۰ قانون مدنی نیست که مقرر می دارد: «عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمی‌تواند شوهر دیگر اختیار کند».

نزدیکی به شبهه در دو جا مطرح می‌شود.

اول، زمانی که زن مرتکب اشتباه حکمی یا موضوعی شده و نزدیکی واقع شود. اشتباه حکمی یعنی اینکه زن حکم قانونی مسئله را نمی داند و مرتکب اشتباه می شود و متعاقب آن نزدیکی واقع گردد. مثل اینکه زن نمیداند ازدواج در حال احرام مجاز نیست یا نمی داند که دختر باکره باید با اذن پدر ازدواج کند، و ازدواج می کند و در پی آن نزدیکی واقع می‌شود.

اشتباه موضوعی وقتی رخ می‌دهد که زن به اشتباه فرد دیگری را به جای شوهرش فرض می‌کند و با او نزدیکی می کند.

دوم، هرگاه زن به نزدیکی نامشروع اکراه شود، این رابطه نامشروع برای زن در حکم شبهه است‌‌.

هر گاه زنی که به شبهه نزدیکی کرده است بی شوهر باشد، باید همانند زنی که طلاق گرفته است عده نگه دارد. یعنی باید سه طهر با کسی ازدواج نکند، مگر اینکه در نتیجه نزدیکی به شبهه حامله شده باشد که در این صورت تا وضع حمل نمی تواند ازدواج نماید.

اما اگر زنی شوهر داشته باشد باید، باید به اندازه سه طهر (بدون احتساب طهر مواقعه) با شوهر خود نزدیکی نکند، مگر اینکه در نتیجه این نزدیکی زن حامله شود که تا وضع حمل باید از نزدیکی با شوهر اجتناب کند.

به نظر می‌رسد که عدم تمکین زن در چنین موردی مانع از استحقاق نفقه نیست، چون زن برای عدم تمکین عذر قانونی دارد.

مطالب بیشتر :