دفاع مشروع

آشنایی با دفاع مشروع

مطابق قانون هر شخصی که موجب ایجاد جنایت بر شخصی شود می بایست حسب رفتار مجرمانه خود به مجازات تعیین شده محکوم شود؛

اما در جایی از همین قانون، قانون گذار حسب شرایطی مجازاتی را در نظر نگرفته و شخص را مستوجب مسئولیت کیفری ندانسته است.

شاید کمی این مساله برای شما تعجب انگیز باشد که آیا این امر واقعیت دارد؟ و می شود کسی به سبب رفتارش که مصداق جرم داشته و در شرایط عادی او را مجرم تلقی کرده است مورد مجازات قرار نگیرد پاسخ مثبت است و قانون گذار در کتاب قانون مجازات از آن به عنوان علل موجهه جرم نام برده و شخص مرتکب را فاقد مجازات دانسته است.

موانع مسئولیت کیفری( دفاع مشروع )

در قانون مجازات سابق، قانون گذار حسب فعل مجرمانه و فاعل رفتار جرم، تفکیک قائل گردیده بود اما در قانون جدید مجازات 1392 تمامی این موارد را ذیل موانع مسئولیت کیفری قرار داده است.

بگذارید کمی واضح تر این بحث را با مثال توضیح بدهیم :

به وجود آمدن شرایط و اوضاع و احوالی که رفتار مجرمانه را موجه و مجاز می داند و شخص مجرم و کسانی که به نوعی شرکت در جرم داشته اند را فاقد مسئولیت می داند.

دفاع مشروع چیست؟

فرض کنید فردی در مقام دفاع از جان و ناموس خود در خیابان با شخصی که قصد ایجاد جنایت با چاقو را به او داشته است مقاومت می کند و در مقام دفاع ضرباتی را به شخص وارد می کند که این جراحات موجب می گردد شخص بمیرد در اینجا بایستی شخص به مجازات قصاص محکوم شود چون منجر به مرگ انسانی شده است؛

اما قانون گذار می گوید چون ضرورت اقتضا می کرده که این شخص در مقام دفاع از خود برآید تا به خودش و ناموسش و یا مالش آسیبی وارد نشود لذا عملش مجاز تلقی شده و او مستوجب مجازاتی نیست.

البته هر دفاعی را نباید دفاع مشروع و عمل مجاز تلقی نمود بلکه زمانی از موانع مسولیت کیفری محسوب شده که شروطی را دارا باشد که در اینجا می خواهیم به بررسی آن بپردازیم:

بررسی شروط دفاع مشروع

الف) رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد

قانون گذار دفاع مشروع را یکی از موارد استثنا تلقی نموده و قرار نیست که هر عملی را که شخص در مقام دفاع از خود قرار است به دیگری وارد کند دفاع مشروع تلقی کرد و او را از مسئولیت کیفری معاف دانست؛

بلکه شخص مدافع بایستی این احتمال را بدهد که اگر در مقام دفاع از خود و ناموسش و مال و آزادی تن خود و دیگری در مقابل شخص مهاجم به دفاع نپردازد ممکن است آسیب و صدمه جبران ناپذیری برای او یا شخصی که قرار است از او دفاع کند پیش بیاید.

به بیان دیگر وجود خطر اقتضا می کند که شخص مدافع در مقابل مهاجم به دفاع از خود بپردازد و جز حمله کردن به او راهی برای دفع خطر متجاوز نباشد.

ب) دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد

فرض کنید شخصی دیگری را با چاقو تهدید می کند اما از انجام این عملش خوف  آنکه قصد ایجاد صدمه جدی را داشته باشد برنمی آید مثلا اسلحه اش واقعی نیست و صرفا جهت ایجاد ترس اقدام به تهدید نموده است؛

در اینجا دلایل و خوف عقلائی وجود ندارد که بخواهد مدافع را به منظور دفاع از خود و یا دیگری به عملی وادارد. پس اگر شخص بخواهد به استناد رفتار شخص تهدید کننده اقدامی بکند عملش جرم تلقی می شود و به مجازات محکوم می شود.

در بیان کلی احتمال خطر بایستی به گونه ای باشد که هر انسان متعارفی را مورد خوف و ترس قرار بدهد و شخص بدین اطمینان برسد که جانش در خطر است.

پ) خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد

وقوع خطر بر اثر اقدام آگاهانه فرد صورت نگرفته باشد یعنی خود شخص باعث ایجاد شرایط خطر نشده باشد مثلا نخواهد با به کاربردن الفاظ رکیک به شخص مهاجم او را تحریک به آن کند که مدافع را مورد حمله قرار بدهد و با داشتن آگاهی نسبت به ایجاد شرایط خطرناک اقدام کند.

در اینجا اگر بخواهد در مقام دفاع از خود در مقابل مهاجم برای دفع خطر اقدامی بکند عملش مصداق دفاع مشروع نخواهد بود.

ت) توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر موثر واقع نشود

گفتیم دفاع مشروع زمانی مجاز است که شخص مدافع به جز دفاع و حمله به مهاجم برایش راهکاری وجود نداشته باشد و اگر این امکان برای فردی که مورد حمله قرار گرفته باشد که با فریاد زدن و کمک گرفتن از دیگران یا قوای دولتی از خود دفع خطر کند دیگر عمل مدافع مجاز نبوده و نمی تواند با استناد به اینکه می خواسته از خود محافظت کند از خویش رفع اتهام کند.

این مواردی که بیان کردیم در صورتی که با یکدیگر جمع باشند عمل مدافع را در مقابل مهاجم مجاز تلقی می کند و او را مستوجب مسئولیت کیفری و پرداخت دیه نمی داند و چنانچه مهاجم منکر وجود رعایت شرایط لازمه برای اینکه عمل مدافع مصداق دفاع مشروع داشته است باشد اثبات خلاف این امر با خود اوست.

شرایط دفاع مشروع از دیگری

ماده 156 قانون مجازات بیان می دارد که اگر فردی در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب الوقوع با رعایت مراحل دفاع مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود در صورت اجتماع شرایط زیر مجازات نمی شود.

پس عمل مدافع در مقابل مهاجم ممکن است در مقام دفاع از خود یا دیگری باشد که ما در رابطه با مورد اول به صورت مفصل صحبت کردیم اما تبصره ماده فوق دفاع از دیگری را تنها در صورت وجود شرایط ذیل موجه دانسته است و از مدافع سلب مسئولیت کرده است.

1- دفاع شونده از نزدیکان دفاع کننده بوده است

2- مسئولیت دفاع از وی بر عهده دفاع کننده باشد

3- شخص دفاع شونده ناتوان از دفاع باشد و نتواند تقاضای کمک کند

4- دفاع شونده در وضعیتی باشد که امکان کمک کردن از دیگران را نداشته باشد

ماده 510 قانون مجازات اشاره دارد که هرگاه شخصی با انگیزه احسان و کمک به دیگری رفتاری را که به جهت حفظ مال، جان، عرض یا ناموس او لازم است انجام دهد و همان عمل موجب صدمه و یا خسارت شود در صورت رعایت مقررات قانونی و نکات ایمنی ضامن نیست.

پس طبق این شرایط قانون گذار عمل مدافع را در مقام دفاع از دیگری جرم تلقی ننموده است اما سوال دیگری که در اینجا پیش می آید آن است که اگر در حین دفاع از شخص دفاع شونده به شخص دیگری غیر از مهاجم یا متجاوز آسیب و صدمه وارد شود آیا باز هم دفاع مشروع تلقی شده و شخص فاقد مسئولیت می باشد؟

در اینجا گفتیم دفاع مشروع امری استثنائی و دامنه آن محدود به شرایطی خاص است و قرار است که به طور کلی شخص را از مسئولیت مبرا سازد.

بنابراین در فرضی که مدافع قرار است در مقام دفاع از شخص دیگری که نیاز به کمک او دارد برآید و در حین دفاع کردن به شخص ثالثی غیر از مهاجم آسیب و صدمه جسمی یا مالی وارد شود در اینجا دیگر فاقد مسئولیت نبوده و می بایست درصدد جبران خسارات وارده برآید؛

اما این حق را داشته که مطالبه خسارت را از شخص مهاجم مطالبه کند.

آیا مقاومت در برابر قوای انتظامی و ضابطین دفاع مشروع تلقی می شود؟

در فرضی که این ضابطین مشغول انجام وظیفه قانونی خود هستند هر گونه مقاومت در برابر آنها جرم تلقی شده است مگر در فرضی که این افراد از حدود وظیفه قانونی خود خارج شوند به گونه ای که خوف آن باشد که اگر دفاعی صورت نگیرد عملیات این مامورین موجب قتل، جرح ، تعرض به عرض یا ناموس یا مال گردد دفاع کردن جایز است.

آیا دفاع مشروع شخص را از هر مسئولیتی معاف می کند؟

در صورتی که عمل مدافع مصداق دفاع مشروع باشد و تمامی شروطی که آن را مورد بررسی قرار دادیم را دارا باشد حتی اگر موجب مرگ شخصی که به عنوان متجاوز او را مورد حمله قرار داده بشود مطابق ماده 301 قانون مجازات ، مورد قصاص و پرداخت دیه قرار نمی دهد جز یک مورد استثنا که در تبصره ماده 156 بیان شده است .

*در موارد دفاع مشروع دیه نیز ساقط است جز در مورد دفاع در مقابل تهاجم دیوانه که دیه از بیت المال پرداخت می شود.

اگر مدافع بخواهد به شخص دیوانه ای با رعایت مراحل دفاع جنایتی وارد کند اگر جنایت وارده موجب ایجاد جنایت بر عضو یا نفس شود می بایست به شخص دیوانه دیه از بیت المال پرداخت شود.

نتیجه گیری:

به وجود آمدن شرایط و اوضاع احوالی که باعث می شود رفتاری که در حالت عادی جرم تلقی شده دیگر جرم نباشد و شخص را از داشتن مسئولیت مبری سازد که به این شرایط خاص دفاع مشروع گفته می شود و اگر شخصی در این شرایط قرار گرفت قانون گذار به او در مقام دفاع از خود و ناموسش این اجازه را داده است که دست به انجام رفتاری بزند که در شرایط عادی انجام آن غیر مجاز بوده است.

تیم حقوقی گروه وکلای عدل ایرانیان با سابقه چندین ساله در امر وکالت به ویژه توسط وکیل های کیفری با همکاری وکلای متخصص و مشاورین حقوقی خبره این امکان را فراهم آورده که شما بتوانید در کوتاه ترین زمان ممکن مشکلات حقوقی خود را حل وفصل کنید.