آشنایی با قاضی (حدود وظایف و مسئولیت ها)

به طورکلی طرح و پیگیری دعاوی کیفری در نظام حقوقی ایران، شامل دو مرحله است. به طوریکه در آغاز، مرحله کشف جرم و تعقیب مقدماتی بوسیله دادسرا صورت می گیرد و سپس، چنانچه وقوع جرم در دادسرا اثبات شده باشد، پرونده به دادگاه ارجاع داده می شود. در این مرحله نیز، قاضی دادگاه نسبت به صدور رای اقدام می نماید.
لذا، به منظور پیگیری دعاوی کیفری، دو مرجع اساسی جهت رسیدگی و صدور رای یعنی دادسرا و دادگاه در نظر گرفته شده است. در راس دادگاه، قاضی قرار گرفته است که در این مقاله قصد داریم، ضمن معرفی انواع قاضی به حوزه وظایف و اختیارات وی بپردازیم.

قاضی کیست؟

قاضی شخصی است که با رای خود و یا عضوی از هیئت قضات، مدیریت یا ریاست دادگاه را عهده دار شده و به قضاوت می‌پردازد.

به همین ترتیب، قاضی با به کارگیری قوانین در انواع دادگاه ها بر مسیر قانونی دادگاه نظارت می‌کند. این شخص به حل و فصل اختلافات و رسیدگی به مسائل مربوط به طرفین دعوا پرداخته و درصورت نیاز، مطابق با قوانین و مقررات به منظور صدور حکم و دستور اجرا اقدام می‌کند. بنابراین قضاوت براساس دو رکن اصلی یعنی: قانون و عدالت استوار شده است.

مطالعه پیشنهادی : آشنایی با مفاهیم و اصطلاحات حقوقی

قاضی بر چه اساسی حکم می‌دهد؟

به طور کلی رسیدگی قضایی به دعاوی حقوقی و کیفری در ایران، مطابق با قانون آیین دادرسی مدنی و قانون آیین دادرسی کیفری صورت می‌گیرد که این دو مفهوم با یکدیگر دارای تفاوت های عمده‌ای می‌باشند.

در دعاوی حقوقی، یک اختلاف حقوقی طرح دعوی در دادگاه را به همراه خواهد داشت و سپس قاضی، نسبت به صدور رای دادگاه اقدام می‌نماید. اما در دعاوی کیفری، یک جرم، نیاز به رسیدگی در مراجع کیفری، همچون دادسرا و دادگاه دارد.

بنابراین رسیدگی و صدور رای در دعاوی کیفری، برخلاف دعاوی حقوقی، به شکل دو مرحله ای انجام می‌شود. به طوریکه در آغاز، مرجعی به نام دادسرا، پیگیری های اولیه را انجام داده و سپس، چنانچه که مقامات دادسرا، این جرم را محرز بدانند، با صدور کیفرخواست پرونده مربوطه را به دادگاه های کیفری یک یا دو ارسال می‌نمایند. در مرحله بعدی، قاضی دادگاه رای خود را صادر می‌نماید.

با در نظر داشتن این تعریف می‌توان گفت یکی از کلیدی ترین افرادی در رسیدگی به پرونده های حقوقی دخالت دارد، قاضی است. بنابراین در یک معنای کلی، قاضی شخصی است که مسئول رسیدگی به دعوی است و با صدور حکم، به حل و فصل خصومت ها می پردازد. از معانی دیگر قاضی، می توان به حاکم، دادرس و داور نیز اشاره کرد.

علم قاضی چیست؟

در پاسخ به این سوال می توان گفت، بر اساس قانون مجازات اسلامی، علم قاضی عبارت است از یقین بدست آمده از مستنداتی که نزد وی مطرح شده است.

با استناد به ماده 160 قانون مجازات اسلامی می‌توان گفت، از جمله دلایلی که جرمی را اثبات می‌کنند می‌توان به: اقرار، شهادت، قسامه و سوگند اشاره کرد. بنابراین چنانچه شخصی دعوایی را علیه کسی عنوان کند، می‌بایست دلایل و شواهدی نیز جهت اثبات آن به مقام قضایی یا قاضی ارائه دهد. به همین ترتیب به مستنداتی که باعث می‌شوند تا قاضی به حقانیت فرد علم پیدا کند، علم قاضی گفته می‌شود.
برای نمونه: نظریه کارشناس، معاینه محل، تحقیقات محلی و اظهارات شاهد یا شاهدین و یا گزارش ظابطان و دلایل دیگری که طرفین دعوا مطرح می کنند، علم قاضی را حاصل می‌نماید.

تعارض علم قاضی با ادله دیگر به چه صورت است؟

تعارض علم قاضی با دلایل دیگر به این معنا است که افراد بسیاری به منظور مطرح کردن دعوای خود دلایل بسیاری مطرح می‌کنند و در بعضی موارد ممکن است که قاضی از مستندات و مدارک موجود اطمینانی بدست آورد که با دلایل و مدارک دیگر متضاد باشد.

برای نمونه امکان دارد نظر کارشناس پیرامون یک موضوع، با دلیل دیگری متضاد باشد که شخصی به عنوان دلیل به دادگاه ارائه کرده است. بنابراین در صورتیکه علم قاضی بر نظر خود باقی بماند، دلایل مطرح شده دیگر فاقد اعتبار است. بنابراین قاضی مجاز می‌باشد تا رای خود را با صراحت و تاکید بر دلایل و مستنداتی که باعث علم خود شده است و همچنین دلیل و جهت رد سایر ادله ذکر کرده و اقدام به صدور رای خود نماید. بنابراین در صورتیکه برای قاضی علم و یقینی محرز نشود براساس دلایل و مستندات قانونی و معتبر رای خود را صادر می‌نماید.

در نظر داشته باشید، که جهت طرح دعوای کیفری لازم است تا افراد بجز طرح دعوا دلایلی را نیز به منظور اثبات ادعای خود به همراه شکواییه به مرجع قضایی ارائه دهند.

قاضی باید دارای چه شرایطی باشد؟

همانطور که واضح است، اگر شخصی بخواهد دیگران را قضاوت نماید، می‌بایست دارای شرایط و ضوابط خاصی باشد. بنابراین در این بخش از مقاله قصد داریم تا به بخشی از شرایط قاضی برای صدور حکم بپردازیم:

• ایمان و عدالت و همچنین داشتن تعهد عملی نسبت به قوانین اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران.
• طهارت مولد.
• داشتن تابعیت ایرانی و انجام خدمت وظیفه (و یا داشتن گواهی معافیت قانونی)
• صحت مزاج و قدرت انجام کار و نداشتن اعتیاد به مواد مخدر.
• داشتن اجتهاد بنا به تشخیص شورای عالی قضایی یا اجازه قضا از طرف شورای عالی.

علاوه بر موارد ذکر شده یک قاضی می‌بایست از نظر فقه اسلامی دارای شرایط خاصی نیز باشد. برای مثال قاضی در اسلام دارای شرایطی می‌باشد که بدون در نظر گرفتن این شرایط قضاء اگرچه صحیح و برحق باشد اما دارای مشروعیت نیست.

بنابراین موضوع قضاء در اسلام یک جایگاه بزرگ دینی و از شئونات حاکم و رهبر اسلامی محسوب می‌شود. چرا که در دفاع از حقوق افراد و در جهت حرکت اسلامی برای جلوگیری از انحرافات امت اسلامی امری مهم به حساب می‌آید. به همین خاطر سیستم قضایی مطابق با عدالت اسلامی و متشکل از قضات عادل و آشنا به ضوابط دقیق در نظر گرفته شده است.

آیا حکم قطعی دادگاه تجدید نظر قابل تغییر است؟

مطابق با آیین دادرسی، حکمی رای قطعی به حساب می‌آید که اعتراض واخواهی و تجدیدنظر خواهی نسبت به آن وجود نداشته باشد و این رای قابل اجراست.

بنابراین امکان دارد این رای از دادگاه بدوی صادر شده و از همان آغاز به عنوان آرای قطعی باشد. و یا اینکه این رای از دادگاه بدوی صادر شود ولی به دلیل اینکه در مدت مشخص، مورد واخواهی و تجدیدنظر خواهی قرار نگرفته است، قطعی شده باشد. تمامی آرایی که از دادگاه تجدیدنظر صادر شود، رای قطعی محسوب می‌شوند.

به دلیل اینکه بیشتر آرای دادگاه بدوی مورد تجدیدنظر قرار می‌گیرند، مورد خاصی در رابطه با اعتراض به رای دادگاه بدوی وجود ندارد.

با این وجود به دلیل اینکه رای صادره از دادگاه تجدیدنظر قطعی و قابل اجراست و با توجه به این مساله که تجدیدنظرخواهی امکان پذیر نیست، ممکن است این سوال مطرح شود که آیا امکان اعتراض به حکم قطعی دادگاه تجدید نظر وجود دارد؟

پاسخ به این سوال مثبت است. بنابراین به طور کلی بوسیله روش هایی امکان اعتراض به رای قطعی دادگاه تجدیدنظر وجود دارد. این موارد در لیست زیر آورده شده است:

• واخواهی
• اعتراض شخص ثالث
• فرجام خواهی
• اعاده دادرسی

حوزه وظایف و مسئولیت‌های قاضی چیست؟

اکنون که با تعریف قاضی و شرایط انتخاب آن آشنا شدیم، در این بخش از مقاله سعی داریم که با معرفی وظایف این شخص، اطلاعات جامعی را در اختیار شما قرار دهیم. بنابراین همانطور که در سرفصل های پیشین نیز اشاره شد، مهم ترین وظیفه قاضی به صدور اجرا و دستور حکم مربوط می‌شود.

وظایف دیگر یک قاضی نیز عبارت است از:

• آماده سازی مراحل روند دادرسی و صدور حکم، همچون تعقیب متهم و جلب آن، توقیف اموال، شنیدن شهادت ها، بررسی دلایل و شواهد، ارجاع پرونده ها به کارشناس در مواردی که به موضوع شناسی نیاز دارد. همچون کشف حقیقت، احقاق حقوق و برپایی عدالت و امنیت در جامعه.
• حل و فصل مسائل و خصومت ها همچنین فیصله دادن دعوای طرفین.
• جلوگیری از تضییع حقوق افراد؛
• صادر کردن حکم پیرامون امور عینی و ملموس و موارد خارجیه؛ همچون: ثبوت رشد، ارائه حکم در مورد نسب، نکاح و زوجیت و مواردی از این دست.
• تصدی احقاق حقوق و حدود الهی رأسا، بدون اینکه شاکی و خواهانی در نظر گرفته شود.
• مقابله با مفاسد و جرایم آشکار که در جامعه صورت می گیرد و مسئولیت استیفای حقوق افراد، حتی اگر شاکی و مدعی خصوصی وجود نداشته باشد.
• صدور قرارهای الزم و متناسب با موضوعات.
• صدور رای و اجرای آن چنانچه دارای حد شرعی باشد.
• صدور حکم تعزیری و اجرای آن در صورتیکه شارع مقدس برای آن حدی پیش بینی نکرده باشد.
• صدور احکام امنیتی و تأمینی، جهت پیشگیری از وقوع جرم و تامین امنیت طرفین دعوا. توجه داشته باشید با وجود اینکه این مورد به اصل قضاوت مربوط نمی شود، اما همچنان از وظایف قاضی محسوب می‌شود.
• اعمال مجازات هایی که حکم آنها صادر شده است. همچنین اقدام در مواردی که می بایست برای آنها تخفیف یا تعلیق مجازات و یا عفو انجام گیرد. البته در این مورد که چه کسی می بایست این مجازات ها را اعمال نماید، در مراحل گوناگون تفاوت هایی وجود دارد. در مرحله ای این وظیفه بر عهده شخص قاضی است و در موارد دیگر بر عهده رییس قوه قضاییه. همچنین امکان دارد اعمال بعضی از این موارد تحت شرایطی از مقررات خاصی پیروی کند. برای نمونه حکم اعدام می بایست مورد تایید قاضی القضات برسد و در مرحله دیگر نظر رییس قوه قضاییه به ولی امر و تأیید وی انجام می‌گیرد.
• بازرسی و نظارت بر جرایم کارکنان تمامی دستگاه های دولتی مخصوصا کارکنان قوه قضاییه، دیوان عالی کشور، دیوان عدالت اداری، سازمان نظارت و بازرسی.
• مدیریت امور حسبیه و انجام برخی از مراتب فریضه امر به معروف و نهی از منکر که تنها به کمک آن دولت اسلامی برپا می‌شود.
• اجرای وصیت ها، مطابق با شرایطی که وصیت کننده در نظر گرفته و از جانب شرع مقدس نیز مباح و مجاز باشد.

دادگاه انقلاب چیست؟

• به دلیل اینکه دعاوی و پرونده های کیفری دارای گستردگی و تنوع بسیاری هستند، قانونگذار به وسیله تخصصی کردن مراجع قضایی کیفری این موارد را به چند دسته تقسیم کرده است که دادگاه انقلاب نیز یکی از انواع دادگاه های کیفری، به شمار می آید.
• این دادگاه همچون هر حوزه قضایی دیگر از تعدادی شعبه دادگاه، قاضی تحقیق، واحد ابلاغ و اجرای حکم و در صورت نیاز یک واحد ارشاد و ‌معاضدت قضایی تشکیل شده است.

نتیجه گیری

همانطور که اشاره شد نقش اصلی قاضی، صدور حکم پیرامون دعوی پس از رسیدگی و مطابق با قانون است .
با این وجود، به دلیل اینکه افراد بسیاری، نسبت به قاضی و حوزه وظایف آن آشنایی ندارند، ممکن است متوجه تفاوت وظیفه قاضی و دادستان که در دادسرا فعالیت می‌کند نباشند. توجه داشته باشید از نظر حقوقی، قاضی با دادستان دارای تفاوت های بسیاری است. و این تفاوت، در تمامی وظایف و اختیارات آنها، موثر است.
گروه وکلای عدل ایرانیان نیز آماده است تا به کلیه پرسش های شما پیرامون تعریف قاضی و حوزه ظایف آن پاسخ داده و پیرامون این مفهوم اطلاعات جامعی را در اختیار شما قرار دهد.

گروه وکلای عدل ایرانیان با سابقه درخشان و پرونده های موفق طی سال های اخیر آماده بررسی پرونده های قضایی و مشاوره های تخصصی در حوزه های مختلف است. شما می‌توانید به کمک مشاور حقوقی آنلاین مجموعه ما با اعتماد به وکلای پایه یک دادگستری از استیفای کامل حقوق قانونی خود اطمینان خاطر داشته باشید.