عقد معوض و غیر معوض | عقد مجانی

عقد معوض به چه معناست؟

به طور کلی قراردادها به شکلی تعریف شده اند که هر یک از طرفین، در ازای مالی که پرداخت می کنند و یا تعهدی که جهت انجام کاری عهده دار می شوند، مال یا تعهدی متقابل را از طرف دیگری بدست می آورند. این نوع از قراردادها در دسته بندی عقد معوض قرار گرفته اند. بنابراین در عقد معوض همواره دو تعهد و دو حق شکل می گیرد.

بر اساس این تعاریف، ممکن است اینطور برداشت شود که بیشتر قراردادها معوض محسوب می شوند. اما در تقسیم بندی دیگر نوع دیگری از عقود تعریف شده اند که در مقابل عقد معوض قرار گرفته اند و با عنوان عقود مجانی شناخته می شوند.

در این مقاله سعی شده است تا ضمن معرفی عقد معوض و ویژگی های آن، به تفاوت های آن با عقد غیرمعوض و یا مجانی بپردازیم .

عقد چیست؟

عقد، برگرفته از واژه عهد می باشد و به معنای عهد و پیمان بستن میان دو یا چند نفر  است. این واژه در اصطلاح حقوقی به تعهد یک یا چندین نفر در مقابل فرد یا افرادی دیگر اشاره دارد.

یکی از تقسیم بندی های متداول عقود، تقسیم بندی آن ها به عقد معوض و عقد مجانی است.

در برخی از عقود طرفین قرارداد در مقابل تعهدی که به یکدیگر می دهند، ملزم به پرداخت عوض می شوند که با عنوان عقد معوض شناخته می شود. همچون عقد بیع. اما در نوع دیگری از عقود فقط یکی از طرفین عقد ملزم به پرداخت عوض شده و شخص دیگر هیچگونه تعهدی نسبت به آن ندارد،که به آنها عقود مجانی گفته می شود؛ همچون عقد هبه. در ادامه مقاله به تفصیل به تعریف هر یک از این عقود پرداخته ایم.

تعریف عقد معوض

مساله ای که ممکن است در تشخیص عقود معوض و غیر معوض ایجاد شود، روش تنظیم قرارداد و اهمیت این موضوع است.

همان طور که از این واژه مشخص است، قرارداد با تعهدی بین دو شخص و یا رد و بدل شدن مالی در بین آن شکل می گیرد. هنگامی که هر دو طرف قرارداد نسبت به پرداخت مال و یا انجام کاری ملزم شوند آن عقد معوض محسوب می‌شود.

 عقد بیع در دسته بندی عقد معوض قرار می گیرد. برای مثال قراردادی که میان فروشنده خانه و خریدار انجام می گیرد یک عقد معوض است. چرا که خریدار در ازای مبلغی که می پردازد، خانه ای دریافت می‌کند.

عقود معوض چه ویژگی هایی دارد؟

هر عقد معوضی می بایست برای تحقق دارای ویژگی هایی باشد که در لیست زیر آورده شده است:

• تقابل و برابر بودن ارزش عوض و معوض :

به این معنا که موارد معامله می بایست از جهت ارزش و اعتبار با یکدیگر برابر باشند.

در صورت رعایت نشدن این شرط، امکان تدلیس به وجود می آید و یا اینکه یکی از طرفین قصد داشته باشد با استفاده از خیار غبن معامله را فسخ نماید.

• هر یک از طرفین قرارداد حق حبس دارند :

در تعریف این ویژگی می توان گفت طرفین در عقد معوض مجاز هستند، انجام معامله را منوط به انجام تعهدات شخص مقابل نمایند و تا هنگامی که آن شخص تعهدات خود را انجام ندهد، به تعهدات خود عمل ننمایند.

• عوضین می بایست معلوم و مشخص باشند:

در عقد معوض موارد معامله می بایست به شکل کاملا واضح، مشخص شوند.

تعریف عقد غیر معوض

عقد غیر معوض یا همان عقد مجانی نیز، یکی دیگر از انواع رایج عقود است. در این نوع عقد فقط یک نفر از طرفین قرارداد مسئول پرداخت حق می باشد و شخص دیگر می بایست به صورت رایگان تعهد خود را پرداخت نماید.
یکی از مثال های بارز این نوع قرارداد، عقد هبه است. به طوریکه شخصی رایگان مالی را به صورت هدیه و یا بدون عوض می پردازد. در نظر داشته باشید دریافت کننده هیچگونه تعهدی در قبال این مال نخواهد داشت و حتی می‌تواند آن را قبول نکند.

عقد غیر معوض دارای چه شرایطی است؟

همانطور که ذکر شد قراردادی که در آن انتقال مال یا قبول تعهد تنها از جانب یک طرف معامله و به نفع دیگری صورت می گیرد عقد مجانی نامیده می شود. همچون صلح بلا عوض و یا هبه.
این عقد دارای شرایط و ویژگی هایی است که در لیست زیر آورده شده است:

• در عقد مجانی لزومی ندارد که طرفین قرارداد با یکدیگر چیزی را معامله نمایند. بلکه تنها یکی از این دو نفر چیزی را به دیگری منتقل خواهد کرد.
• در عقد غیر معوض امکان “شرط عوض” وجود دارد. واضح است این شرط ماهیت مجانی بودن آن را تغییر نخواهد داد. برای مثال زمانی که شخصی به دیگری بگوید من ماشین خود را به شما هبه می کنم به شرطی که شما نیز خانه خود را به من هبه کنید. در این شرایط عقد هبه و ماهیت آن غیر معوض محسوب می شود. بنابراین حق حبس به وجود نمی آید. علاوه بر این برابری ارزش خانه و ماشین نیز ضروری نیست.

عقد مجانی و عقد معوض چه تفاوت هایی با یکدیگر دارند؟

همانطور که در بالا اشاره شد، در عقد معوض همواره دو تعهد در مقابل یکدیگر ایجاد می شود. در حالیکه در عقود مجانی، تنها یک تعهد اجازه دارد، در برابر تعهد دیگر قرار بگیرد.

برای مثال، در عقد هبه، فردی مالی را به شخص دیگری هدیه می دهد و یا می بخشد. اما در ازای آن چیزی دریافت نمی کند. بنابراین برای متهب (گیرنده هدیه) تعهدی در برابر واهب (هدیه دهنده) شکل نمی گیرد.

برای روشن تر شدن موضوع می توان به مثال عقد عاریه نیز اشاره کرد. در این نوع از عقد شخصی مال خود را به شکل رایگان به دیگری می بخشد، تا از آن استفاده کند. بنابراین در این شرایط نیز، فردی که از مال عاریه استفاده می کند، تعهدی در برابر شخصی که مال را به او بخشیده است، ندارد. به همین دلیل عقد عاریه نیز تنها دارای یک تعهد می باشد.

در عقد معوض می بایست دو عوضی که در برابر یکدیگر معامله می شوند، دارای نفع عقلائی بوده، و از جهت ارزش و اعتبار، با همدیگر برابری کنند.

برای نمونه، فردی به شخص دیگر ملکی را به مبلغ یک میلیارد می فروشد. بنابراین بایست مبلغ واقعی فروش ملک نیز به همان اندازه باشد. درحالیکه در عقد مجانی یا غیر معوض، به برابر بودن ارزش دو عوض با یکدیگر نیاز نیست.

تشخیص عقود معوض به چه شکلی است؟

در عقد معوض دو شکل تعهد یا دو عوض در برابر یکدیگر قرار می گیرند. بنابراین برای هریک از طرفین قرارداد تعهداتی به وجود می آید که می بایست به آنها عمل شود.

اما در عقود غیر معوض یا مجانی چنین مساله ای تعریف نشده است. بنابراین هدف اصلی تشخیص عقد معوض این مورد است که، چنانچه یکی از طرفین قرارداد از انجام تعهد خود سرباز زند، شخص دیگر نیز می تواند، مثل او عمل کرده، و انجام مسئولیت خود را منوط به اجرای تعهد شخص مقابل نماید.

به نمونه، زمانی که فروشنده، ملکی را به شخصی دیگر می فروشد، و مشتری از پرداخت مبلغ در نظر گرفته شده در ازای ملک خودداری می نماید، فروشنده می تواند با استفاده از حق حبس خود، ملک را به مشتری تحویل ندهد، و شرط کند، هر زمانی که ثمن معامله توسط خریدار پرداخت شد، ملک را در اختیار وی قرار دهد.

در این زمینه وکیل ملکی و یا وکیل قراردادها می توانند به شما کمک نمایند.

نکاتی پیرامون عقد معوض و عقد غیر معوض

اکنون که با معرفی ویژگی ها و شرایط تحقق عقد معوض و غیر معوض آشنا شدیم در ادامه مقاله به نکاتی پیرامون تشخیص این دو نوع از قرارداد خواهیم پرداخت.

• شخصیت مورد معامله:

در عقد غیر معوض یا مجانی شخصیت مورد معامله از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به همین خاطر چنانچه اشتباهی در شخصیت ایجاد شود، قرارداد از حالت عادی خارج می شود. دلیل این مساله آن است که به طور معمول افراد مطابق با شخصیت طرف مقابل، به او مالی را می بخشند و مساله اصلی در درستی این عقد، شخصیت طرف است.
این در حالی است که در عقد معوض، عدم تشخیص درست در شخصیت طرفین معامله مشکلی در صحت معامله ایجاد نمی کند.

• تجارتی بودن:

عقود غیر معوض تجارتی به حساب نمی آیند. واضح است که تجارت مستلزم تبادل مال است. اما امکان دارد عقود معوض دارای عنوان تجارتی باشند.

• خیارات:

در عقود معوض کلیه خیارات (البته بجز مواردی که به عقود معین اختصاص دارد.) جاری می باشند. اما در عقود غیر معوض خیاراتی که به تعادل عوضین مرتبط باشد، بر روی آن بی تاثیر است.

• مالیات:

به طور کلی مالیات بر عقود غیر معوض بیش از عقود معوض اعمال خواهد شد.

نتیجه گیری

همانطور که در این مقاله به تفصیل توضیح داده شد، عقد معوض قراردادی است که به سبب آن شخصی مالی را در مقابل دریافت مالی دیگر، به شخص دیگری می دهد. در معنای ساده تر طرفین قرارداد اموالشان را با یکدیگر عوض می کنند.

برای نمونه در عقد بیع، فروشنده در قبال مبلغی که دریافت می کند، مالش را به ملکیت شخص دیگری در می آورد. به این معنا که پول با مال عوض شده است.
یکی دیگر از عقودی که در دسته بندی عقد معوض قرار می گیرد، عقد اجاره است. به طوری که در آن مستاجر مبلغی را می پردازد و در مقابل آن مالکیت منفعت عین مستاجر را حاصل می نماید.

توصیه می شود در هنگام عقد قرارداد با آگاهی و شناخت کافی از انواع عقود و شرایط تحقق هر یک اقدام نمایید تا از مشکلات به وجود آمده در آینده پیشگیری شود.
گروه وکلای عدل ایرانیان نیز آماده است تا با ارائه هرگونه مشاوره با شماره 02147783 پیرامون مسائل مربوط به عقد معوض و مجانی در کنار شما باشد.