عاقله کیست؟ وظایف و مسئولیت ها در برابر دیه

عاقله کیست؟ وظایف و مسئولیت ها در برابر دیه

با در نظر داشتن اصل شخصی بودن مجازات ها، وظیفه پرداخت دیه بر عهده خود مرتکب است. اما قانون گذار در شرایط خاصی نسبت به سابقه شرعی، مسئولیت پرداخت دیه را بر عهده شخص دیگر یعنی همان عاقله قرار داده است. لذا با در نظر داشتن روایات اسلامی، مسئولیت عاقله در پرداخت دیه غیر قابل انکار است.

بنابراین شناخت و اطلاع از وظایف و مسئولیت های عاقله در قانون، موضوع حائز اهمیتی است. به همین خاطر در مقاله پیش رو قصد داریم تا ضمن ارائه تعریف روشنی از عاقله و شرایط انتخاب آن، اطلاعات جامعی را در اختیار خوانندگان قرار دهیم.

تعریف عاقله در حقوق و قانون مجازات اسلامی

یکی از مباحث حائز اهمیت در قانون مجازات اسلامی به تعاریف مربوط به عاقله اشاره دارد که در ادامه مقاله آورده شده است:

ریشه کلمه عاقله از عقل گرفته شده است و از نظر قانون مجازات اسلامی منظور از عاقله، خویشان مجرم است که وظیفه پرداخت دیه در جنایت خطای محض را به عهده دارند.

مرجع تعیین عاقله مطابق با ماده 468 قانون مجازات اسلامی به شرح زیر است:

“عاقله از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری نسبت به طبقات ارث تشکیل شده است. لذا تمام افرادی که از متوفی ارث می‌برند به اندازه برابر مکلف به پرداخت دیه هستند.”

لذا خویشاوندان ذکور پدری و مادری یا پدری نسبت به طبقات ارث عاقله به شمار می آیند. با در نظر داشتن این تعریف، اقوام مادری و خواهر و دختر و مادر شخص مرتکب عاقله محسوب نمی‌شوند و وظیفه ای نسبت به پرداخت دیه ندارند.
همانطور که اشاره شد، تکلیف عاقله در پرداخت دیه به ترتیب طبقات ارث بوده و در صورت وجود طبقات بالاتر، طبقه پایین تر مسئولیتی در اینباره نخواهد داشت.

موضوع حائز اهمیت دیگر نیز این است که پرداخت دیه به مقدار سهم الارث عاقله ارتباطی ندارد؛ زیرا مسئولیت آن ها به صورت مساوی است.

تحقق ضمان عاقله چه شرایطی دارد؟

به طور کلی تحقق ضمان قهری عاقله در گرو برقراری شرایطی است که بدون در نظر داشتن آن، شخص مسئولیتی در قبال پرداخت دیه ندارد. برخی از مهم‌ترین این قوانین و شرایط در سرفصل های زیر آورده شده است:

• عاقله می‌بایست از بستگان ذکور پدر و مادری و یا پدری باشند. بنابراین عاقله می‌بایست مرد باشد. بجز این در ماده 469 قانون مجازات اسلامی نیز به سایر شرایط تحقق ضمان عاقله اشاره داشته است.
  بر همین اساس: “عاقله در شرایطی مسئول خواهد بود که بجز داشتن نسب مشروع، عاقل، بالغ و در مواعد پرداخت اقساط دیه، دارای استطاعت مالی باشد.”
• در صورتیکه عاقله ولد الزنا، مجنون و نابالغ باشد، مسئولیتی در قبال پرداخت دیه نخواهد داشت. به معنای دیگر، نمی‌توان از یک دیوانه یا بچه انتظار پرداخت دیه داشت.
  علاوه بر این معیار مسئولیت عاقله زمان ارتکاب جرم است. بنابراین اگر مجرم پس از ارتکاب جرم بالغ شود یا جنون آن درمان شود، این موضوع منافاتی با مسئولیت مدنی وی ندارد. به همین ترتیب بزرگ شدن قاتلی که در هنگام قتل نابالغ باشد در مسئولیت عاقله تاثیری ندارد.

در چه مواردی مسئولیت پرداخت دیه بر عهده عاقله است؟

همانطور که اشاره شد عاقله مسئولیت پرداخت نرخ دیه در جنایت خطای محض را بر عهده دارد.
در تعریف جنایت خطای محض یا قتل غیرعمد نیز بایست به این موضوع توجه داشت که در این جنایت مرتکب هیچ قصدی نسبت به عمل انجام شده ندارد. حال می‌بایست به این موضوع توجه داشت که در جنایت خطای محض، هنگامی عاقله مسئولیت دارد که جنایت با بینه، قسامه یا علم قاضی اثبات شود.

به همین ترتیب در صورت اثبات جنایت بوسیله اقرار خود مرتکب یا نکول وی از ادای سوگند یا قسامه، دیگر عاقله مسئولیتی در پرداخت دیه نداشته و خود مجرم موظف به پرداخت دیه است.

نکول سوگند یا قسامه نیز به این معناست که مرتکب سوگند یا قسامه را اجرا نکند. علاوه بر این، پرداخت دیه بوسیله عاقله، تنها مربوط به مرتکب مسلمان بوده و چنانچه شخص مسیحی، یهودی و زرتشتی باشد، خودش می‌بایست دیه را پرداخت نماید.

بر اساس ماده 311 قانون مجازات اسلامی نیز در شرایطی که شخصی به صورت خطایی به اموال دیگری خسارت وارد نماید، در این شرایط عاقله وظیفه ای در جهت اتلاف نداشته و خسارت مالی از اموال خود مرتکب جبران می‌شود.

همچنین در صورتیکه شخصی بر خود جنایتی وارد نماید، در این مورد نیز عاقله مسئول پرداخت دیه نیست.

در مورد سهم عاقله در پرداخت دیه می‌بایست به ماده 467 قانون مجازات اسلامی استناد نمود، که بر اساس آن: “عاقله، مسئول پرداخت دیه جنایت های کمتر از موضحه نمی‌باشد، حتی اگر مرتکب، نابالغ یا مجنون باشد.”

واقع موضحه نیز جراحتی است که سبب می‌شود پوست نازک روی استخوان کنار رفته به قدری که استخوان قابل دیدن باشد و دیه آن پنج صدم دیه کامل می باشد.

حال چنانچه دیه جنایتی از 5 درصد کمتر باشد؛ خود مرتکب مسئولیت پرداخت دیه را بر عهده دارد، اما اگر مقدار دیه جنایت 5 درصد و یا بیشتر باشد، عاقله دیه را پرداخت خواهد کرد. همچنین عاقله مسئول پرداخت ارش نیست.

با استناد به ماده 435 قانون مجازات اسلامی نیز می‌توان گفت، در برخی از موارد استثنا، عاقله مسئول پرداخت دیه در جنایت های عمدی است. به این معنا که اتهام قتل عمدی که به دلیل مرگ یا فرار مرتکب به این شخص دسترسی نباشد، بنابر تقاضای اولیای دم دیه از اموال مرتکب دریافت می‌شود، بجز در شرایطی که مرتکب مال و اموالی نداشته باشد که در این شرایط عاقله مسئول پرداخت دیه خواهد بود.

پرداخت دیه از جانب عاقله چقدر مهلت دارد؟

این موضوع یکی از موارد حائز اهمیت در قانون به شمار می‌آید؛ چرا که در صورت عدم پرداخت دیه در زمان تعیین شده، امکان دارد که برای شخص مشکلات قانونی یه وجود آید.

بنابراین مهلت پرداخت دیه در جنایت خطای محض تا 3 سال از زمان ارتکاب جرم در نظر گرفته شده است و چنانچه در هنگام سر رسید عاقله معسر شود و یا به عبارت دیگر، تمکن مالی جهت پرداخت دیه را نداشته باشد؛ در این شرایط خود مرتکب دیه را پرداخت خواهد نمود و دیگر نمی‌توان دیه را از عاقله دریافت کرد.

همچنین اگر خود مرتکب نیز استطاعت پرداخت دیه را نداشته باشد، در این شرایط خاص دیه از بیت المال پرداخت خواهد شد.

مساله حائز اهمیت اینکه عاقله بعد از پرداخت دیه اجازه رجوع به مرتکب برای پس گرفتن مال خود ندارد؛ چراکه مسئولیت عاقله یک تکلیف شرعی و قانونی بوده و عدول از آن مستلزم موافقت با مرتکب است.

علاوه براین، در صورتیکه عاقله با وجود استطاعت مالی، از پرداخت دیه امتناع ورزد، در شرایط تعیین عاقله، قاضی اجرای احکام نسبت به توقیف اموال این شخص اقدام می کند تا با فروش اموال وی بتواند دیه را وصول نماید.

آیا اقلیت های دینی در قانون اساسی عاقله دارند؟

در پاسخ به این پرسش می‌توان گفت در صورتیکه این افراد مرتکب جنایت خطایی شوند، پرداخت دیه بر عهده خود این افراد بوده و چنانچه قدرت پرداخت نداشته باشند دیه توسط دولت پرداخت خواهد شد .

نتیجه گیری

همانطور که در مقاله پیش رو به تفصیل توضیح داده شد، منظور از عاقله، بستگان ذکور پدری و مادری و یا مادری هستند که وظیفه پرداخت دیه در جنایت خطای محض بر عهده این افراد است.

همچنین شرایط تحقق ضمان عاقله، هنگامی است که عاقله بالغ و عاقل باشد و دارای استطاعت مالی باشد. علاوه براین عاقله، هیچ مسئولیتی برای پرداخت دیه جنایت های کمتر از موضحه نخواهد داشت.

در نظر داشته باشید، وکیل عاقله با تسلط و اطلاعات کافی که در رشته حقوق دارد می‌تواند بهترین خدمات را در مورد دعاوی مربوط به عاقله انجام دهد.

گروه وکلای عدل ایرانیان نیز آماده است تا به کلیه سوالات شما پیرامون موارد پرداخت دیه توسط عاقله و انواع عاقله پاسخ داده و تا رسیدن به نتیجه مطلوب شما را همراهی نماید.

اگر شما در شهر تهران زندگی می‌کنید می‌توانید با شماره 47783-021 تماس گرفته تا مشاورین ما به صورت رایگان به شما در مورد اینکه عاقله کیست و وظایف و مسئولیت در برابر دیه مشاوره دهند و یا با مراجعه به صفحه مشاوره حقوقی درخواست مشاوره حقوقی آنلاین یا مشاوره حقوقی حضوری نمایید.