نحوه ی مطالبه اجرت المثل اموال

یکی از اختلافاتی که باعث مراجعه مردم به دادگاه‌ها شده است، موضوع عوض منافع املاک و اموالی است که یک طرف دعوی، طرف دیگر را از آن محروم نموده است و معمولاً تحت عنوان «اجرت المثل» مطرح می‌شود. این موضوع حجم زیادی از دعاوی در دادگاه‌ها را به خود اختصاص می‌دهد و منشأهای مختلفی دارد که یکی از آن‌ها، اجرت المثل اموال است.

طبق یک اصل کلی که مورد تأیید عقل، شرع و حقوق است، هر کس موجب ضرر و زیانی به دیگری شود، ملزم به جبران آن خسارت است و اگر عامل زیان در مواردی که قرارداد و توافقی وجود ندارد و یا معتبر نیست،  از پرداخت بهای تعیین شده امتناع کند، مالک قانوناً حق طرح دعوا و مطالبه اجرت المثل دارد که از حقوق قانونی مالک است.

مفهوم اجرت المثل و انواع آن

اجرت المثل از اجرت که واژه‌ای عربی به معنای بهاء و ارزش و یا کرایۀ چیزی و مثل به معنی شبیه و همانند تشکیل شده است؛ یعنی اجرت یک مال یا عمل در مقایسه با نمونه‌های مشابه آن مال و یا عمل چقدر است که این میزان توسط کارشناس تعیین می‌گردد.

بنابراین این نوع دعاوی از آن دسته پرونده‌هایی است که کارشناس در آن نقش بسیار پررنگی دارد و دادگاه‌ها به‌طور کلی تعیین اجرت المثل را به عهده کارشناس می‌گذارند.

اصولاً صحبت از اجرت المثل زمانی به میان می‌آید که توافق یا قراردادی میان طرفین وجود نداشته باشد و و یا باطل شده باشد چرا که در صورت وجود توافق و قرارداد، به مبلغ مندرج در قرارداد که در اصطلاح به آن اجرت‌ المسمی (در مقابل اجرت المثل) گفته می‌شود، توجه خواهد شد.

اجرت المثل در دو مورد کاربرد دارد:

1. اجرت المثل زمان زوجیت
2. اجرت المثل اموال

در مورد اجرت المثل ایام زوجیت قبلا توضیح داده ایم  ، در مورد اجرت المثل ایام زوجیت ، برخی امور مانند رسیدگی به فرزندان و امور منزل از جمله آشپزی، ششستن ظروف و لباس ها و… و جزئی از تکالیف و وظایف قانونی زن به شمار نمی رود و به همین دلیل می تواند از شوهر دستمزد این دست ازامور را که قانونا بر عهده او نیست مطالبه کند ، که این مطالبه از طریق ، دادخواست مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت به طرفیت شوهر می باشد . برای اطلاعات بیشتر اجرت المثل ایام زناشویی را بخوانید .

در اجرت المثل اموال، در صورتی که شخصی، مال دیگری را استفاده نماید، بی‌آنکه عین مال را از بین ببرد، مالک/ ذی نفع می‌تواند اجاره ایامی که مال در تصرف شخص بوده است را مطالبه نماید.

به عبارت دیگر اگر کسی از مال دیگری منتفع شود و عین مال باقی باشد و برای مدتی که منتفع شده، بین طرفین مال الاجاره‌ای تعیین نشده باشد، بابت اجرت منافع استیفا شده باید به صاحب مال مزبور اجرت ‌المثل بدهد، خواه استیفای مزبور با اذن مالک یا بدون اذن او صورت گرفته باشد.

برای نمونه فرض کنید شما برای مدت دو هفته از خودروی دیگری استفاده می‌کنید. صرف‌نظر از این‌که به تعلق مال به دیگری آگاه بوده یا نبوده‌اید، در صورت مطالبۀ مالک موظفید در قبال استفادۀ دو هفته‌ای خود از این خودرو، مبلغی پول به او پرداخت کنید.

موارد مطالبه اجرت المثل اموال

اجرت المثل اموال درمورد اموال غیرمنقول مانند زمین و خانه که نقل آن‌ها از محلی به محل دیگر امکان پذیر نیست، صدق می‌کند.

• مثلاً هرگاه فردی، مدت زمان یک سال و یا بیشتر در خانۀ فرد دیگر زندگی کند در صورتی که صاحب ملک، مبلغی معادل با ارزش استفاده از منزل از او طلب کند، فرد موظف است مبلغ عنوان شده را بپردازد. طلب اجرت المثل زمانی مصداق دارد که هیچ قراردادی بین دو طرف وجود ندارد و یا از بین رفته است؛ بنابراین اگر قرارداد اجاره‌ای میان طرفین وجود داشته باشد، دیگر مجالی برای مطالبه‌ی اجرت المثل نیست و رقم مندرج در قرارداد، طبق توافق طرفین قابل پرداخت است.
• یکی دیگر از موارد مطالبه اجرت المثل، غصب اموال است. یعنی شخصی بدون اذن مالک چه جاهل چه عالم از مال او استفاده کرده است و غاصب نه تنها ضامن عین یا بدل مال مغصوب است، بلکه نسبت به منافع آن هم مسئولیت دارد. هر چند که از آن استفاده نکرده باشد. همچنین زمانی که عقد اجاره، به اتمام می‌رسد اما مستأجر بدون اجازه موجر به تصرفات خود ادامه می‌دهد، موجر می‌تواند دعوای مطالبه اجرت المثل اموال که ناشی از تصرفات خارج از قرارداد مستأجر بوده است را مطرح نماید.

مطالعه بیشتر : دعاوی خلع ید ملک مشاعی 

همچنین وقتی طرفین در یک مال مشاع شریک باشند، تصرف ایشان در مال مورد شرکت که یا به طور ارادی و یا در نتیجه عقد قرارداد اشتراکی شده، مستلزم رضایت شریک یا شرکای دیگر است. مال مشاع مالی است که در آن دو یا چند نفر شریک به تناسب سهم خود در تمام اجزاء آن مال شریک هستند و دخل و تصرف مادی در آن باید با اجازۀ دیگر شرکاء یا وراث انجام شود. بنابراین اگر یکی از شرکا یا وراث بدون اجازه دیگران از مال مشاع استفاده نماید، باید به شرکای دیگر اجرت المثل بپرازد.

در این خصوص ورثه نیز در حکم مالکین مشاع هستند و از آنجا که پس از فوت متوفی و انحصار وراثت، اموال و ماترک او به ورثه به ارث می‌رسد، تصرف هر یک از آن‌ها در مال متوفی و بهره‌مند شدن در منافع آن اگر با شکایت دیگر وراث همراه شود، متصرف به پرداخت اجرت المثل اموال موروثی محکوم خواهد شد.

نحوه محاسبه و معیار تعیین اجرت المثل

محاسبه اجرت المثل، مبنای دقیق و مشخصی ندارد و عوامل متعددی مانند نوع مال، شرایط، نوع اعمال، نحوه استفاده، شرایط روز، مدت زمان استفاده، شدت استفاده و سایر شرایط در محاسبه آن تأثیرگذار است. بنابراین اجرت المثل زمانی مشخص می‌شود که دعوا در محاکم مطرح شده باشد و کارشناس رسمی دادگستری با بررسی تمام شرایط، میزان و مبلغ آن را به طور قطعی مشخص می‌کند. این نظر کارشناسی، یک مرتبه قابل اعتراض است و موضوع به هیأت کارشناسان ارسال می‌شود.

معیار تعیین اجرت المثل اموال

در مطالبه اجرت المثل اموال، زمانی که طرف دعوی دیگری را از عوض منافع محروم کرده، تعیین میزان اجرت المثل بر عهده کارشناس رسمی دادگستری است که به انضمام کلیه هزینه‌ها و خسارات بررسی می‌شود.

به موجب نص صریح ماده ۳۲۰ قانون مدنی برای استحقاق مالک در برخورداری از حق مطالبه اجرت المثل، استفاده غاصب از منافع شرط نیست؛ لذا اگر غاصب ملکی را تصرف کند اما از آن هیچ بهره‌ای نبرد، باز مؤظف به پرداخت اجرت المثل خواهد بود.

باید توجه داشت که خسارت با اجرت المثل متفاوت است. غاصب ممکن است علاوه بر غصب ملک به آن خسارت هم وارد سازد که در این صورت مالک می تواند علاوه بر اجرت المثل، خسارات وارده را نیز مطالبه کند. به موجب ماده ۳۱۵ قانون مدنی: «غاصب مسئول هر نقص و عیبی است که در زمان تصرف او به مال مغصوب وارد شده؛ حتی اگر مقصر نبوده باشد.»

مدارک لازم جهت مطالبه اجرت‎ المثل اموال

1.  تصویر اصل سند مالکیت (اختیاری)
2.  تصویر اجاره نامه (اختیاری)
3.  تصویر نظریه کارشناسی (اختیاری)
4.  به همراه داشتن کارت ملی جهت احراز هویت و کارت عابر بانک جهت پرداخت هزینه دادرسی

در صورت عدم وجود مدارک فوق، می‌توانید یکی از موارد ذیل را ارائه نمایید:

شهادت شهود و مطلعین، تحقیقات محلی، معاینه محلی، درخواست جلب نظر کارشناس، درخواست استعلام، شماره پرونده استنادی، سایر دلایل و مستندات.

مواد مرتبط با اجرت المثل اموال

• ماده 337 «هر گاه کسی بر حسب اذن صریح یا ضمنی، از مال غیر استیفای منفعت کند، صاحب مال مستحق اجرت‌المثل خواهد بود مگر این که معلوم شود که اذن در انتفاع، مجانی بوده است.»
• ماده 494 «عقد اجاره به محض انقضاء مدت بر طرف می‌شود و اگر پس از انقضاء آن مستأجر عین مستأجره را بدون اذن مالک مدتی در تصرف‌ خود نگاه دارد، موجر برای مدت مزبور مستحق اجرت ‌المثل خواهد بود؛ اگرچه مستأجر استیفاء منفعت نکرده باشد و اگر با اجازه مالک در تصرف نگاه‌ دارد وقتی باید اجرت ‌المثل بدهد که استیفاء منفعت کرده باشد مگر اینکه مالک اجازه داده باشد که مجاناً استفاده نماید.»