عقد وقف

عقد وقف چیست؟

عقد وقف یکی از عقود تعریف شده در قانون مدنی و از نوع عینی می باشد، که دارای ارکان مشخصی است. در تعریف لغوی عقد وقف می توان گفت :” هنگامی که شخصی، بخشی از دارایی و اموال خود را جدا کرده، تا در امور عام المنفعه از آن استفاده کند”. لازم به ذکر است رسیدگی به امور عقد وقف بر عهده سازمان اوقاف و امور خیریه می باشد.

تعریف حقوقی عقد وقف بر اساس ماده 55 قانون مدنی نیز عبارت است از ” حبس عین مال و تسبیل منافع آن.”

از آنجایی که عقد وقف دارای ارکان و شرایط مشخص می باشد در این مقاله سعی شده است تا با ارائه تعریف روشن و واضحی از این مفهوم، اطلاعات جامعی را در اختیار خوانندگان قرار دهیم. از طرف دیگر می توانید برای درک بیشتر با یک وکیل پایه یک دادگستری مشورت نمایید.

انواع وقف کدامند؟

کسانی که مال وقف شده به نفع آنها صورت گرفته است موقوف علیهم نامیده می شوند. این اشخاص می توانند محصور و معین و یا غیر محصور باشند. براساس اینکه موقوف علیهم از چه نوعی است، وقف به دو دسته وقف عام و وقف خاص تقسیم بندی می شود.

وقف خاص چیست؟

وقف خاص زمانی انجام می گیرد که موقوف علیهم آن محصور و معین باشد. در این نوع وقف، قبول وقف بر عهده طبقه اول موقوف علیهم است. بنابراین درصورتیکه طبقه اول موقوف علیهم یعنی یعنی پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد قبول کنند، عقد وقف انجام می گیرد.

وقف عام چیست؟

 در وقف عام نیز موقف علیهم غیر محصور می باشد و یا وقف بر مصالح عامه انجام گرفته است. توجه داشته باشید در وقف عام، قبول با حاکم که در حال حاضر سازمان اوقاف و امور خیریه است می باشد.

عقد وقف چه ویژگی هایی دارد؟

عقد وقف، عقدی است که دارای مشخصاتی همچون غیر معوض (رایگان)، لازم و معین می باشد. این عقد می بایست لازم باشد که این واژه در مقابل جایز قرار گرفته است؛ به طوریکه هیچ یک از طرفین وقف اجازه فسخ این نوع قرارداد را ندارند، مگر به حکم قانون.

 همچنین عقد وقف بر خلاف عقود نامعین، دارای عنوان مشخص و تشریفات مقرر شده و معین است. بنابراین به منظور درستی انعقاد این قرارداد، علاوه بر رعایت قواعد عمومی صحت معاملات، طرفین ملزم به رعایت قواعد مخصوص به وقف نیز می باشند.

توجه داشته باشید، وقف تنها نسبت به عین، یعنی مالی که دارای وجود خارجی و محسوس و قابل رویت است، انجام می گیرد و نه منفعت یا دین. همچنین حبس در وقف، دائمی می باشد. به این معنا که به زمان خاصی محدود نمی شود و شرط خیار در آن اعمال نمی شود؛ در چنین شراطی عقد وقف باطل می باشد.

عقد وقف دارای چه ارکانی است؟

همانطور که هر عقدی دارای ارکانی مشخصی است، عقد وقف نیز دارای اصول و قوانین مخصوص به خود می باشد. بنابراین تنها در صورتی عقد وقف به شکل اصولی محقق می گردد که کلیه ارکان رعایت شود. برای مثال در قرارداد، ذکر وقف خاص و عام الزامی است. در غیر این صورت عقد وقف باطل خواهد بود.

عقد وقف دارای سه رکن اساسی می باشد که هر یک دارای شرایط خاصی خود است.
در لیست زیر هر یک از این ارکان توضیح داده شده است:

1. واقف: واقف شخصی است که دارایی و مال خود را وقف می کند.
2. عین موقوفه: عین موقوفه مالی است که بوسیله واقف، وقف شده است.
3. موقوف علیه: موقوف علیه یعنی فردی که از مال وقف شده منفعت می برد.

سایر ارکان وقف

از دیگر ارکان وقف می توان به متولی اشاره کرد. این شخص وظیفه اداره کردن امور موقوفه را بر عهده دارد. به اداره کردن موقوفه تولیت گفته می شود.

ناظر نیز شخصی است که ادارۀ امور موقوفه با اطلاع یا تصویب وی و به استناد مفاد وقف نامه صورت می گیرد.

واقف کیست؟

همانطور که در بالا اشاره شد، یکی از ارکان مهم عقد وقف، شخص واقف است. این شخص کسی است که مالش را وقف می کند و باید دارای شرایط اهلیت قانونی و شرعی بستن قرارداد باشد. به این ویژگی اهلیت انعقاد قرارداد گفته می شود.

بنابراین ویژگی واقف می بایست عاقل باشد و جهت انعقاد قرارداد قصد و رضایت داشته باشد.

مطابق با ماده 57 قانون مدنی واقف می بایست مالک اصلی مالی باشد که قصد وقف آن را دارد. این شخص باید دارای شرایطی باشد که در ادامه مقاله آورده شده است.

شرایط واقف

1. واقف می بایست مالک مال باشد؛ یعنی این شخص مالک عین و منفعت مال باشد.
2. واقف از نظر حقوقی دارای صلاحیت وقف باشد؛ به این معنا که از سلامت عقل، بلوغ، قصد و رضایت برخوردار باشد.
3. واقف نباید ورشکسته باشد؛ بنابراین براساس قانون، وقف مال از طرف ورشکسته درست نیست.

موقوف علیه چه کسی است؟

یکی دیگر از ارکان عقد وقف موقوف علیه است؛ موقوف علیه کسی است که مال به نفع وی وقف شده است و حق استفاده از مال موقوفه را دارد. بنابراین براساس اینکه وقف عام و خاص باشد، موقوف علیه دارای ویژگی هایی است که در زیر آورده شده است.

• موقوف علیه می بایست وجود داشته باشد. بنابراین وقف به نفع کسی که فوت کرده است، درست نیست.
• موقوف علیه می بایست معین باشد. یعنی در حین عقد وقف مشخص گردد که وقف برای چه کسی انجام گرفته است. بنابراین اسم و صفت آنها می بایست معلوم باشد. برای مثال درصورتی که وقف برای مسجد انجام گرفته است عنوان و محله مسجد مشخص باشد. در غیر این صورت وقف صحیح نخواهد بود.
• موقوف علیه می بایست دارای شرایط اهلیت تملک باشد. یعنی این شخص می بایست از نظر عقلی و قانونی مالک منافع عین موقوفه شود.

عین موقوفه به چه معناست؟

عین موقوفه همان مالی است که بوسیله واقف، وقف شده است. این رکن از وقف نیز دارای شرایط خاصی است که در ادامه مقاله آورده شده است.

1. مال موقوفه می بایست عین باشد. بنابراین وقف منفعت یک مال یا دین درست نمی باشد. همچنین وقف باید بر مالی که عینی و قابل لمس است همچون ملک یا زمین انجام گیرد.
2. مال موقوفه می بایست قابل انتفاع باشد. به طوریکه بقا داشته باشد تا بشود از منافع آن سود برد. همچون ساختمانی که وقف ساخت مدرسه می شود.
3. عین موقوفه می بایست قابل قبض باشد. به گونه ای که امکان تسلیم آن به دیگری و تصرف در آن وجود داشته باشد.

عقد وقف شامل چه مواردی است؟

همانطور که ذکر شد وقف مطابق با اعتبار زمان، منفعت و موقوف علیه دارای تقسیم بندی ها و انواع گوناگونی است. در لیست زیر نیز بسته به هر یک از این عوامل به تقسیم بندی های مختلف وقف پرداخته ایم.

وقف به اعتبار زمان

در دسته بندی عقد وقف به اعتبار زمان با دو دسته، وقف منقطع و وقف موبد (همیشگی) مواجهیم. در وقف منقطع کسی که نسبت به او وقف انجام گرفته است در آینده از بین می‌رود. به بیانی دیگر عمر موقوف علیهم به پایان می رسد. برای مثال در صورتیکه وقف بر اولاد و الاد آن ها صورت گیرد پس از حداکثر صد و پنجاه سال موقوف علیهم از بین می روند.

اما در وقف مؤبد یا همیشگی، مساله زمان مطرح نیست. برای مثال وقف مسجد برای عموم مردم همیشگی است.

وقف به‌ اعتبار منفعت

در این تقسیم بندی نیز وقف انتفاع و منفعت مطرح می گردد. در تعریف وقف انتفاع می توان گفت، این وقف بدون درآمد است و از اصل مال وقف شده استفاده می گردد.

همچون زمینی که وقف ساخت بیمارستان و یا ملکی که وقف یک مؤسسه فرهنگی شده باشد. اما وقف منفعت از درآمد مال وقف شده حاصل شده و در راه خیر مصرف می گردد. همچون اجاره خانه ای که صرف کمک به فقرا شود.

در نظر داشته باشید در وقف منفعت، منافع حاصل از عین، به موقوف علیه متعلق است. اما در وقف انتفاع، فقط می توان از منافع بدست آمده استفاده کرد.

وقف مشترک چیست؟

در وقف مشترک (مرکب) واقف دارایی خود را بر هر دو شخص معین و نامعین وقف می کند که می تواند به دو شکل صورت پذیرد.

شکل اول:

در این شکل واقف اموالش را نخست بر فرزندان  وقف می کند و پس از آنها افراد دیگری را ( مثلا دانش آموزان مدرسه ای مشخص در شهر فلان‌) جهت استفاده تعیین می کند.

بنابراین تا زمانی که فرزندان زنده باشند وقف به کسی نمی رسد. ولی پس از فوت همه فرزندان، وقف به اولاد‌ِ اولاد نمی رسد و کسی حق استفاده از آن را دارد، که واقف تعیین کرده است.

شکل دوم:

در این نوع از وقف واقف بخشی مشخص از دارایی خود را برای فرزندانش تا هر نسل که پیش برود وقف می کند و اموال دیگری را وقف سایرین می کند. در این نوع از وقف لازم نیست تا یک گروه از بین بروند تا یک گروه دیگر از منافع وقف استفاده کنند. بنابراین هر دو گروه می توانند به شکل هم زمان از منافع مال موقوفه بهره مند گردند.

نتیجه گیری

در این مقاله به معرفی عقد وقف و ارکان آن پرداخته شد. همچنین ذکر شد چنانچه مال موقوفه به تصرف موقوف علیه درآید و عقد وقف به شکل اصولی انجام شود، واقف دیگر اجازه ندارد به آن رجوع کند. به شکلی که با تحقق وقف، موقوفه از دسترس و مالکیت واقف خارج می شود و شخصیت حقوقی مستقلی بدست می آورد.

کارشناسان گروه وکلای عدل ایرانیان نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی به کلیه سوالات شما عزیزان پیرامون عقد وقف و شرایط صحت انجام آن پاسخ دهند.