مزارعه یکی از رایج ترین قراردادهایی است که در زمینه زراعت و زمین های کشاورزی وجود دارد. در ادامه به جزئیات بیشتر درباره مزارعه و نکات قانونی آن خواهیم پرداخت.

معنی مزارعه

اصطلاح مزارعه به معنای همکاری دو نفر در خصوص کشت و کار و مسائل کشاورزی است. پس به جرات می توان گفت اکثر یا همه افرادی که با این مشکل و یا پرونده رو به رو می شوند صاحبان زمین کشاورزی و یا باغ هستند که یا به دلیل مشغله های کاری و یا از کار افتادگی جسمی، توان و یا زمان کار کردن بر روی زمین را ندارند. از طرفی در خصوص فروش زمین نیز به مرحله متقاعد شدن نرسیده اند. پس در نهایت برای جلوگیری از بلا استفاده بودن زمین آن را در اختیار شخصی دیگر قرار می دهند.

در نتیجه مزارعه در لغت به معنای همکاری عامل و زارع در کشت و کار است و در اصطلاح حقوقی به معنای قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین در معامله زمینی را برای مدتی معین به شخص دیگر واگذار می کند تا در آن زراعت کند و محصول به‌ دست آمده از آن را تقسیم کنند. در اصطلاح حقوق مالک را مُزارع و شخصی را که زراعت می‌کند عامل می‌نامند.

عقد مزارعه

با توجه به توضیحاتی که در بالا داده شد برای رعایت عدالت و جلوگیری از ضایع شدن حق، جهت مزارعه، قراردادی بین طرفین تنظیم می شود تا یک شخص در ازای در اختیار قرار دادن زمین، محصول تولید شده را به صورت توافقی بین خود و کشاورز تقسیم نماید.
در اکثر ملک های زراعتی این مورد بین مالکین و رعایا به وجود می آید؛ به بیانی ساده تر یک شخص زمان و توان می گذارد و شخص دیگر مال یا زمین و در نهایت تولیدی را به صورت عادلانه بین خود تقسیم می نمایند .

در نص ماده ۵۱۸ قانون مدنی بدین صورت بیان شده است که ” مزارعه عقدی است که به موجب آن احد طرفین زمینی را برای مدت معینی به طرف دیگر می دهد که آن را زراعت کرده و حاصل را‌ تقسیم کنند. ” در ماده های 518 الی 524 قانون مدنی به نکات مربوط به مزارعه پرداخته شده است.

با دقت در معنا ماده مزارعه که در بالا به شرح آن پرداخته شده است، به این مفهوم می رسیم که یک کشاورز در زمین شخص دیگری به کشاورزی و زارعت می پردازد تا در نهایت به هنگام باروری زمین یا باغ، بتواند بخشی از محصولات برداشت شده را به عنوان درآمد و یا پاداش تلاش خود دریافت نماید.

به بیانی ساده تر، زارع، مراقبت و آبیاری و رسیدگی و توان جسمی خود را و مزارع، زمین، بذر، کود و … را به عنوان سرمایه در این بین قرار می‌دهد.

در این مقاله قید این نکته الزامی است که مزارع، صد در صد مالک زمین نیست، بلکه صاحب منافع مربوط به زمین می باشد. افرادی که دارای زمین هستند ولی خود بنابر دلایلی قادر به کشاورزی و کشت و زرع در زمینشان نیستند به دلیل بدون استفاده نماندن زمینشان می توانند به عقد مزارعه روی آورند.

از موارد مهم در عقد مزارعه لزوم قید نمودن مدت است. در نتیجه کسی که حق انتفاع در زمین را دارد می‌تواند زمین را به مزارعه دهد مانند کسی که وصی، ولی، قیم، متولی و یا وکیل آن زمین است.

حقوق و تکالیف عامل در عقد مزارعه

همان طور که مشخص است هر یک از طرفین قرارداد از تکالیف و حقوق مشخصی برخوردار هستند. در ادامه به حقوق و تکالیف عامل در عقد مزارعه خواهیم پرداخت.

عامل مزارعه نسبت به ادوات کشاورزی و زمین امانت‌ دار محسوب می‌شود و امانت‌ دار تا زمانی که تعدی و تفریط نکند، نسبت به تلف یا نقص و عیبی که در وسایل مزارعه مورد امانت حاصل می‌شود مسئول نیست.

در مزارعه عامل زمین باید هرگونه اقداماتی را که برای زراعت محصول لازم است در وقت مناسب خود انجام دهد اما کارهایی که برای قبل از کشت لازم است مثل مسطح کردن زمین یا شیارکشی اساسا بر عهده‌ی عامل مزارعه زمین نیست مگر اینکه در قرارداد مزارعه بین طرفین خلاف این موضوع به صراحت بیان شده باشد.

چنانچه عامل از انجام وظایف مزارعه که برعهده دارد امتناع کند یا در بین کار از کارکردن دست بکشد، مزارع می‌تواند او را به این کار ملزم کند و اگر الزام وی مؤثر واقع نشود دادگاه حکم صادر می‌کند تا از اموال عامل مزارعه کسی دیگر برای اینکار اجیر شود و وظایف عامل را انجام بدهد.

اگر عامل مالی نداشته باشد مزارع حق دارد عقد مزارعه را فسخ کند. در غیر این صورت می‌تواند اجرت‌المثل زمین و اجرت سایر ادواتی را که در اختیار عامل قرار داده از او بگیرد. اما در این صورت حقِ طلب کردن سهم محصولِ زرع یا خسارت را ندارد. اما چنانچه که عامل در اواسط کارِ زرع، کارهای مزارعه را رها کند و این اقدامش باعث نقصان محصولات کشت شود مزارع حق دارد که تفاوت قیمت را دریافت کند.

عامل در حد متعارف مسئولیت مواظبت و نگهداری از زراعت را برعهده دارد و اگر از این کار خودداری کند و به این دلیل محصول کاهش پیدا کند یا ضرر دیگری به مزارع برسد عامل، ضامن تفاوت خواهد بود.

مخارج کاشت و برداشت محصول مثل آبیاری بر عهده‌ی مالک زمین است مگر اینکه خلاف این موضوع تصریح شود یا عرف محل بر خلاف این امر باشد . پرداخت مالیات مربوط به سهم عامل هم بر عهده‌ی خود اوست .

عامل موظف است محصولی را بکارد که بین خودش و مزارع در قرارداد مزارعه معین شده است یا زرعی نماید که از جهت ضرر به مزارع کمتر یا مساوی باشد و اگر چنین نکند و زرعی را که مورد نظر مزارع بوده نکارد مالک حق فسخ قرارداد مزارعه را دارد. اگر نوع زرع قید شده باشد و عامل برخلاف آن عمل کند معامله باطل است و عامل مسئول ضرر وارده است.

در مزارعه اگر مباشرت عامل شرط نشده باشد عامل می‌تواند برای زراعت کسی را اجیر کند یا با شخص دیگری شریک شود ولی حق انتقال معامله به دیگری یا سپردن زمین مورد مزارعه به شخص دیگر را ندارد مگر با اذن مزارع.

حقوق و تکالیف مزارع در عقد مزارعه

مطالب مفید بیشتر:

وکیل ملکی

وکیل املاک و مستغلات

وکیل کیفری

مزارع نیز همچون عامل وظایف و تکالیفی را در قبال قرارداد مزارعه دارا می باشد که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

مزارع موظف است تا زمین مورد زارعت را به عامل تسلیم کند و اگر از این امر امتناع ورزد عامل می‌تواند توسط دادگاه او را اجبار به تسلیم زمین کند و اگر اجبار وی ممکن نباشد عامل حق فسخ عقد مزارعه را دارد.

مزارع می‌تواند ملک مورد مزارعه را به دیگری منتقل کند و این انتقال در ماهیت مزراعه مشکلی ایجاد نمی‌کند. اگر کسی که زمین مزارعه به وی منتقل شده نسبت به عقد مزارعه آگاهی نداشته باشد، حق فسخ معامله مزارعه را دارد.

عوارض و مالیات زمین مزارعه اصولا بر عهده ی مالک زمین است مگر اینکه شرطی برخلاف این موضوع شده باشد.

هزینه‌های مربوط به ملک مزارعه که ربطی به زراعت ندارد اصولا بر عهده‌ی مالک است مگر اینکه شرطی خلاف آن تعیین شده باشد.

محاسبه سود در عقد مزارعه

در کلیه‌ی قرارداد های اسلامى از جمله مزارعه سود به دو روش روز شمار و ماه‌ شمار قابل محاسبه می شود.

روز‌ شمار : ۳۶۵۰۰/ (مدت به روز * نرخ * مبلغ)

ماه ‌شمار : ۲۴۰۰/ ((مدت به ماه + ۱ ) * نرخ * مبلغ)

مزارعه در قانون مدنی

با بررسی حقوقی و تحلیل های انجام شده در این خصوص ، مزارعه همکاری و یا شراکتی است بین مالک یا مزارع و عامل یا زارع، که از یک جهت بهره وری از زمین و از جهتی دیگر فعالیت و کار روی زمین که از سرمایه های اصلی مزارعه می باشند مورد استفاده قرار می گیرند. در نتیجه مالک و عامل، سرمایه گذارهای این شرکت می باشند. مانند هر شراکتی، در نهایت سود خالص به صورت توافقی و عادلانه بین طرفین تقسیم می شود.

در نتیجه قانون مدنی دو نوع قرارداد جداگانه با تفاوت های کم و شباهت های زیاد معرفی کرد؛ با عناوین مزارعه و مساقات که با آویزش به این دو عقد، صاحب زمین زراعی با کمترین دغدغه، زمین را مورد استفاده قرار می دهد و به هنگام باروری زمین با توجه به متن قید شده در قرارداد و نوع قرارداد، محصولات به نسبت سهم هر یک تقسیم خواهد شد.

تفاوت مزارعه و مساقات

در این بخش از مقاله تلاش شده است تا به تفاوت های کم بین مزارعه و مساقات بپردازیم تا از هرگونه کوتاهی و سوء تفاهم در تنظیم قرارداد مزارعه جلوگیری نماییم. در کل دو تفاوت اساسی و مهم بین مزارعه و مساقات وجود دارد. این تفاوت ها عبارتند از :

سهم از محصول: در قرارداد مربوط به مساقات امکان دریافت تمام محصول توسط مالک وجود دارد ولی در قرارداد مزارعه هر دو طرف ملزم به دریافت سهم خواهند بود حتی اگر کم و یا ناچیز باشد.

شریک در کار: در مساقات کشاورز و یا شخصی که بر روی زمین کار می کند، نمی تواند بدون اجازه از مالک زمین ، شریکی را اخذ کند و اما در مزارعه، اخذ شریک توسط عامل هیچ مانعی ندارد.

شرایط مزارعه

در قسمت های پیش تر به بیان این موضوع پرداختیم که در میان مالکین زمین زارعی ، دغدغه هایی وجود دارد که برای حل آن مبحث مزارعه زمین مطرح شد . حال برای تنظیم قرارداد مزارعه دانستن یک سری نکات ، کمک بزرگی به طرفین قرارداد می کند تا از کلاهبرداری و ضرر ناشی از قرارداد مزارعه جلوگیری کنند . در ادامه به بخش هایی از این موارد اشاره خواهیم کرد.

مدت عقد مزارعه

در عقد مزارعه مدت باید معین باشد که در چه مدت زمانی مزارع زمین را در اختیار عامل قرار داده است . در این خصوص تحت شرایطی ابطال قرارداد ممکن است که در بخش ” شرایط ابطال در مزارعه” ، به توضیح کامل این موارد پرداخته ایم .

تعیین سهم در عقد مزارعه

در عقد مزراعه سهم هریک از طرفین معامله (مزارع و عامل) باید به ‌صورت آشکار و واضح باشد . در غیر این صورت با وجود اینکه عقد باطل نمی‌شود اما این قرارداد دیگر عقد مزارعه محسوب نمی‌شود .

نوع زرع در مزارعه

ذکر نوع محصول مورد نظر برای کشت ، در عقد مزارعه اجباری است . مگر اینکه طبق عرف مشخص باشد ، که دیگر نیازی به قید نوع محصول در قرارداد مزارعه نیست و اگر عقد مطلقا برای زراعت باشد عامل ، اختیار هر نوع زرع در کشت را دارد .

شرط ضمن عقد در مزارعه

هرکدام از طرفین معامله در مزارعه می‌توانند شرط یا شروطی را برای طرف دیگر در قرارداد ذکر کنند . البته شروط مزبور نباید برخلاف شرع و مقتضای ذاتی عقد باشد.

مخارج مزارعه

مخارجی که برای عقد مزارعه لازم است باید توسط طرفین معامله معین شود . به عنوان مثال چگونگی تهیه‌ بذر زراعت باید مشخص شود ؛ مثلا بذر توسط مالک یا کشاورز یا شرکا خریداری می‌شود یا نه ؟ ، در صورت عدم تعیین این موضوع عقد مزارعه باطل است .

شرایط ابطال مزارعه

در شرایطی خاص امکان قانونی نبودن قرارداد مزارعه وجود دارد که به دلیل رعایت بعضی از نکات اساسی در قرارداد باعث شده است تا قرارداد مزارعه باطل شود. در ادامه به بیان بعضی از این موارد پرداخته ایم.

در خصوص مزارعه، زمین مورد نظر باید توان لازم برای کشاورزی و زارعت را داشته باشد و گرنه این نوع قرارداد در دسته مزارعه قرار نخواهد گرفت و حتی امکان ابطال قرارداد مزارعه صد در صد خواهد بود. از طرفی دیگر مدت مشخص شده در قرارداد مزارعه باید متناسب به محصول و بازه زمانی که برای باروری نیاز است باشد و الا قرارداد مزارعه باطل خواهد شد. اگر در قرارداد مزارعه مشخص نشود که مخارج مزارعه بر عهده چه کسی است، باز هم قرارداد لغو خواهد شد.

کلام آخر

در پایان توصیه می شود جهت تنظیم قرارداد مزارعه و مفاد قانونی آن از یک وکیل متخصص زمین بهره برده و نیز در صورت بروز هر گونه مشکل از مشاوره و تجربیات افراد آگاه در این زمینه به منظور ارائه راه حل های مناسب و کاربردی استفاده نمایید .

در پایان توصیه می شود جهت تنظیم قرارداد مزارعه و مفاد قانونی آن از یک وکیل متخصص ملکی بهره برده و نیز در صورت بروز هر گونه مشکل از مشاوره و تجربیات افراد آگاه در این زمینه به منظور ارائه راه حل های مناسب و کاربردی استفاده شود.

گروه وکلای عدل ایرانیان با سابقه درخشان و پرونده های موفق طی سال های اخیر آماده بررسی پرونده های قضایی و مشاوره های حقوقی آنلاین و مشاوره حقوقی حضوری در حوزه های مختلف حقوقی از جمله دعاوی ملکی می باشد. با اعتماد به وکلای پایه یک دادگستری این موسسه می توانید از استیفای کامل حقوق قانونی خود اطمینان خاطر داشته باشید.

مطالب مرتبط:

الزام به تنظیم سند رسمی و نکات قانونی که باید درباره آن بدانید

افراز ملک مشاع و مراحل قانونی آن چیست؟

فروش ملک مشاع و نکات قانونی آن

تصرف عدوانی چیست و چه مجازاتی برای آن تعریف شده است؟