حق عینی

بررسی حق عینی

حق عینی نوعی از حقوق مالی به شمار می آید. همانطور که از عنوان حقوق مالی مشخص است این حقوق به دارایی افراد مربوط می شود. به این معنی که هر شخص به نسبت اموالی که داراست، از حقوق مشخصی برخوردار است. این حقوق خود به دو دسته مهم حقوق عینی و حقوق دینی تقسیم می شوند.

از ویژگی های اساسی حق عینی می توان به وجود عین خارجی، مستقیم و بی واسطه بودن آن اشاره کرد. به این منظور که شخص می تواند بدون نیاز به واسطه، حق خود را مطالبه نماید.

به دلیل اهمیت آشنایی با انواع حقوق، از جمله حقوق عینی، در این مقاله سعی شده است تا در ابتدا با ارائه تعریف روشنی از انواع حقوق، به ویژگی ها و تفاوت های هر یک با دیگری بپردازیم.

انواع حقوق

در یک دسته بندی کلی، انواع حقوق به دو نوع مالی و غیر مالی تقسیم می شوند.

حق غیر مالی، شامل حقوقی است که هدف از آن، برطرف شدن نیاز‌های عاطفی و معنوی افراد است. همچون حق حضانت، حق ابوت ( حق پدر بر فرزند ) و … .

حق مالی نیز، به منظور رفع نیاز‌های مادی افراد در نظر گرفته شده است. حق عینی و حق دینی از زیر مجموعه این حقوق به شمار می آیند و در ادامه مقاله به تفصیل توضیح داده خواهند شد.

حق عینی چیست؟

حق عینی به حقوقی مربوط می شود که شخص، به شکل مستقیم و بی واسطه نسبت به چیزی بدست می آورد. این حق شامل دو بخش می شود: شخصی که حقی را بدست آورده و چیزی که موضوع حق قرار گرفته است.

حقی عینی کاملا مستقیم بر موضوع خود اعمال می شود. بنابراین نیازی نیست که اجرا و رعایت آن از شخص دیگری درخواست شود.

 همچنین همانطور که از عنوان حق عینی برداشت می شود، این حق شامل مواردی است که شخص نسبت به عین خارجی دارد.

واضح ترین نمونه حق عینی، حق مالکیت است که به سبب آن، مالک حق هرگونه انتفاع و تصرف در ملک خود را بدست می آورد. البته این مالکیت تنها مالکیت عین، همچون حق مالک بر خانه خود نیست، بلکه شامل مالکیت منفعت برای مستاجر، و یا مالکیت انتفاع در حق انتفاع را نیز می شود.

همانطور که در این مثال ها مشخص است، در کلیه این موارد، شخص نوعی حق قانونی بر موضوع حق دارد.

حق دینی چیست؟

حق دینی نیز نوع دیگری از حقوق مالی به شمار می آید. در تعریف این حق می توان گفت، دینی است که شخصی به عهده شخص دیگر دارد. همچون حق بستانکار بر بدهکار. البته حق دینی می تواند به صورت تعهد نسبت به انجام کاری و یا انجام ندادن عملی صورت بگیرد. حق انتقال مال و پرداخت دین از مصادیق واضح این حق محسوب می شوند.

انواع حق عینی

اکنون که با انواع حقوق مالی و تعاریف هر یک آشنا شدیم، به دسته بندی حقوق عینی خواهیم پرداخت. حق عینی خود نیز شامل دو بخش حق عینی اصلی و تبعی تقسیم می شود. هر یک از این موارد در لیست زیر توضیح داده شده است.

حق عینی اصلی

در حق عینی اصلی، صاحب حق، بدون هیچ قید و شرطی و به شکل مستقیم حق خود را اعمال می کند. نمونه بارز این حق، حق مالکیت است. به طوریکه مالک یک عین همچون صاحب یک خانه، حق دارد تا هر زمان که بخواهد از مایملک خود استفاده کند. مستاجر نیز بر منافع عین مستاجره دارای حق عینی اصلی است.

علاوه بر این، حقی که در قرارداد مضاربه برای مضارب تعریف می شود نیز، از حقوق عینی اصلی به شمار می آید. بنابراین در صورتیکه مالک ورشکسته شود، عامل یا مضارب جزء طلبکاران محسوب نمی شود. بلکه نسبت به سود قرارداد مضاربه حق عینی خواهد داشت .

حق عینی تبعی

حق عینی تبعی نیز زمانی ایجاد می شود که یک عین، به صورت وثیقه انجام تعهد مورد استفاده قرار بگیرد. همچون عقد رهن. در این مورد شخص مالی را نزد مرتهن وثیقه می گذارد. بنابراین در صورت امتناع از انجام تعهد، مرتهن می تواند طلب خود را با استفاده از این حق بدست آورد.

توجه داشته باشید، تا هنگامی که عدم انجام تعهد صورت نگیرد، مترهن نیز نمی تواند از این وثیقه استفاده کند.

با در نظر گرفتن توضیح فوق مشخص می شود که حق عینی تبعی بر خلاف حق عینی اصلی، مستقل نمی باشد. به همین خاطر می بایست تا پیش از اعمال حق بر عین معین، نخست طلب را از مدیون در خواست نمود.

علاوه بر این وثیقه حسن انجام کار و ضمانت نامه بانکی نیز، از حقوق عینی تبعی به شمار می آیند .

مصادیق حق عینی

• حق مالکیت: این حق در مواردی بر روی عین و گاه بر روی منفعت اعمال می شود.
• حق انتفاع: به موجب این حق شخصی مجاز است تا از منافع مالی که به شخص دیگری تعلق دارد و یا مالک مشخصی ندارد استفاده کند.
• حق ارتفاق: این حق نوعی از حق انتفاع به شمار می آید که دارای دو ویژگی اصلی است.

الف: موضوع آن همیشه به یک مال غیر منقول مرتبط است.

ب: در این حق دو مال غیر منقول وجود دارد به طوریکه مالک یکی برای کمال انتفاع از دارایی خود بر روی مال شخص دیگر حقی را بدست می آورد.

• حق تحجیر: با استفاده از این حق شخص بر روی زمین موات دارد. بنابراین نسبت به احیای آن زمین بر شخص دیگر دارای حق تقدم است.
• حق شفعه: زمانی که دو شخص در یک مال غیر منقول قابل تقسیمی دارای سهم باشند و یکی از این دو کلیه سهم خود یا بخشی از آن را به نفر سومی بفروشد شریک دیگر بر ملک این خریدار دارای حق است. این شخص با استفاده از این حق می تواند با تادیه ثمن به خریدار، ملک او را فقط برای خود تملیک کند.
• حق عینی تبعی (حق وثیقه) : هنگامی که طلبکار نسبت به مال بدهکار دارای حقی باشد، که با به کارگیری آن بتواند در صورت امتناع بدهکار از پرداخت بدهی به وصول طلب خود اقدام نماید، به این حق، حق عینی تبعی می گویند.

حق عینی و دینی چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟

همانطور که در سرفصل های پیشین آورده شد، طبق نص قانون حق عینی و دینی در دسته بندی حقوق مالی قرار گرفته اند. با این وجود این حقوق با یکدیگر دارای تفاوت هایی نیز می باشند.

قابلیت اسقاط و انتقال

هر دو حق عینی و دینی قابل اسقاط می باشند. چرا که امکان اسقاط از ویژگی های مهم حق و وجه تمایز آن با حکم می باشد. با این وجود اسقاط حق عینی اعراض نام گذاری شده است و اسقاط حق دینی را ابراء می گویند .

همچنین در نظر داشته باشید که به اعراض از حق مالکانه، ایقاع گفته می شود. برای اعراض نیز هم تصمیم مالک  الزامی است و هم صرف نظر کردن مال تحت مالکیت شخص. اما به منظور ابراء تنها قصد دارنده حق کفایت می کند.

در مورد امکان انتقال نیز این دو حق شباهت دارند. به طوریکه هر دوی آنها دارای امکان انتقال هستند. اما انتقال حق عینی از نوع مالکیت و بوسیله عقد بیع و عقود تملیکی دیگر انجام می شود. اما انتقال حق دینی و حقوق عینی همچون حق انتفاع و ارتفاق بوسیله بیع انجام نمی شود. بلکه فقط به کمک سایر عقود معین تملیکی و یا قراردادهای ماده ده قانون مدنی صورت می گیرد.

موضوع

به طور کلی موضوع حق عینی همواره یک شی مادی است. بنابراین می بایست در جهان خارجی مشخص باشد. اما حق دینی به جا به جایی مالی، انجام عملی و یا ترک آن مربوط می شود.

همچنین حق عینی از امکان تعقیب برخوردار است. به طوریکه، صاحب این حق می‌تواند، مال خود را در دست هر کسی که دید درخواست و پیگیری نماید. اما حق دینی، تنها می‌تواند از مدیون مطالبه شود.

حق دینی و عینی شامل چه مواردی می شوند؟

همانطور که در تعریف حقوق عینی آورده شد، این حقوق نسبت به عین خارجی بی واسطه و مستقیم هستند. به همین خاطر از دو عنصر موضوع حق و مالک حق تشکیل شده اند.

اما حقوق دینی، حقوقی هستند که فرد نسبت به دیگری دارد. بنابراین این حقوق از سه عنصر صاحب حق، مدیون و موضوع حق تقسیم می شوند .

نتیجه گیری

همانطور که در مقاله پیش رو به تفصیل توضیح داده شد، حق عینی به حقوقی مرتبط است که شخص، بطور مستقیم نسبت به چیزی پیدا می کند. بنابراین حق عینی به طرفیت عموم افراد جامعه قابل تعمیم است. به همین دلیل به صاحب حق، اجازه می دهد که اختیارات قانونی خود را نسبت به مال موجود در خارج به کار گیرد.

مشخص ترین مصداق حق عینی مالکیت است. با به کارگیری این حق مالک می تواند هرگونه انتفاع و تصرفی را در ملک خود داشته باشد.

حق انتفاع و حق ارتفاق که در دسته بندی حق مالکیت قرار می گیرند نیز، از مصداق های بارز حقوق عینی به شمار می آیند. در این دسته حقوق، صاحب حق مجاز است، تا به صورت محدود، در عین مال تصرف کرده و از منافع آن استفاده نماید.

گروه وکلای عدل ایرانیان نیز آماده است تا با کمک وکلای پایه یک دادگستری خود به کلیه سوالات شما عزیزان پیرامون انواع حقوق و به طور مشخص حق عینی پاسخ داده و اطلاعات جامعی را در این زمینه در اختیارتان قرار دهد.